مسجد جامع (آدینه) اصفهان یکی از کهن‌ترین مساجد ایران با پیشینه‌ای در حدود یک هزار و سیصد سال است که در سال ۱۳۹۱ به‌عنوان اولین مسجد کهن جهان اسلام در فهرست میراث بشری به ثبت رسید، در این گزارش تلاش می شود تا نگاهی کوتاه به روند تحولات و مرمت این اثر شاخص تاریخی در طول دهه های گذشته داشته باشیم.
با توجه به توسعه شهرنشینی و پیشرفت شهرسازی، یکی از مهم‌ترین عناصر شهرسازی ایران در دوران اسلامی ساخت مسجد جامع می‌باشد، لذا همواره مساجد جامع در شهرهای ایران ازجمله اصفهان، به‌عنوان هسته اصلی شهر شناخته می‌شده است. در این میان مسجد جامع اصفهان نمادی از اولین الگوی ساخت مساجد جامع در سده‌های اولیه در ایران دوران اسلامی است.
با حضور در قلب بافت تاریخی شهر و در کنار بازار قدیم اصفهان، مسجد جامع عتیق همچون دایره المعارفی گویا از معماری دوره های مختلف تاریخی در اصفهان خودنمایی می کند. این بخش از شهر اصفهان جزو اولین مناطقی است که هم‌زمان با ورود اسلام به ایران در سده‌های اول و دوم هجری به‌تدریج توسعه یافت. آنچه به‌واسطه آن مسجد جامع اصفهان را از سایر ابنیه اسلامی متمایز می کند این نکته است که این بنای عظیم و باشکوه در طول ۱۴ سده حیات تمدن اسلامی، تحولات دامنه‌داری را به خود دیده به‌گونه‌ای که از سده دوم هجری تا سده سیزدهم حداقل در ده دوره تمدنی، در این مسجد تحولات فراوانی از منظر معماری و تزئینات وابسته به آن صورت پذیرفته است. در این گزارش به برخی تحولات معماری این مسجد از سده‌های اولیه اسلامی تا پایان سده پنجم هجری قمری پرداخته‌شده و به سایر تحولات در مطلب دیگری پرداخته خواهد شد.
شالوده اولیه اصفهان دوران اسلامی در سال ۱۵۶ هجری قمری (سده دوم هجری) در مکان فعلی مسجد جامع، هم‌زمان با توسعه تدریجی شهر اصفهان پدید آمد و در کنار آن در اولین مرحله، مسجدی نه‌چندان بزرگ با صحنی ساده بنا گردید. پس‌ازآن و با توسعه تدریجی شهر در سده سوم هجری و هم‌زمان با خلافت “معتصم عباسی”، مسجد جامع دومین مرحله تحول خود را تجربه کرد. در این مرحله مسجد کوچک اولیه تخریب شد و بنایی بزرگ‌تر در حدود یک هکتار بنا شد. در این عصر معماری مسجد شباهت تامی با بنای مسجد جامع شهر »سامرا» در عراق داشت. دوران بعدی تحول مسجد جامع متعلق به سده چهارم هجری و به دوران اقتدار فرزندان »بویه ماهیگیر» (آل‌بویه) بازمی‌گردد.
در این عصر »دیلمیان» با تشکیل حکومتی نیمه‌مستقل در مرکز ایران، اصفهان را به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کردند، لذا مسجد جامع نیز متناسب، با این تغییرات دارای صحن‌ها و شبستان‌های جدید همراه با ستون‌هایی متعددی شد که با نقوش هندسی موزون و زیبایی تزیین‌شده بودند، لذا این نکته از دید سیاحانی همچون «ناصرخسرو» پوشیده نماند. او در طی دیدارش از اصفهان در سفرنامه‌اش در همین عصر به عظمت مسجد جامع و بازار پیرامون آن اشاره نموده است.
اوج تحولات معماری مسجد جامع اصفهان متعلق به سده‌های پنجم و ششم هجری قمری یعنی دوران “سلاجقه” می‌باشد، در این عصر به‌واسطه حضور وزیر دهقان تبار ایرانی همچون «خواجه نظام الملک» در ساختار دیوانی امپراتوری سلاجقه و انتخاب “اصفهان” برای سومین بار به پایتختی، هم‌زمان با دوران حکمرانی، حاکمان ترک‌تبار سلجوقی (پس از آل‌بویه)، تغییراتی اساسی در مسجد جامع اصفهان پدید آمد. در این عصر مسجد جامع از حالت شبستانی خارج شد و سبک ایرانی (چهار صرفاً ایوانی) در ساخت آن پدید آمد، لذا ازآن‌پس مساجد ایرانی ازجمله جامع اصفهان به شکل چهار ایوانی بنا شد. ازجمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مسجد در این دوران، بنای گنبد خانه عظیم نظام الملک در بخش جنوبی می‌باشد. این مجموعه در بخش شبستان جنوبی و به‌صورت شبستانی گنبد دار به ابعادی با اضلاع داخلی ۳۰/۱۴ در ۶۰/۱۴ و با ارتفاع حدود ۲۷ متر بناشده است.
برای ایجاد بنای گنبد خانه بخشی از شبستان قدیمی دوران عباسی تخریب و این مجموعه عظیم همراه با ایوان زیبای آن پدید آمد. همچنین از دیگر بناهای ایجادشده در این دوران ایجاد و ساخت ایوان‌هایی در چهار سمت صحن اصلی مسجد با نام‌های ایوان »استاد» (صفه استاد) در محور غرب مسجد، ایوان شرقی با نام ایوان «شاگرد» (صفه شاگرد) در شرق صحن اصلی، همچنین ایوان بزرگ «درویش» در شمال صحن و ایوان گنبد خانه نظام الملک (که در قبل اشاره شد) در محور جنوبی مسجد می‌باشد. از دیگر بناها و الحاقات مسجد می‌توان به بنای «گنبد خانه تاج الملک» در بخش شمالی مسجد و به‌موازات صفه درویش و شبستان‌های چهل‌ستون بخش شمالی و همچنین کتابخانه عظیم مسجد در سمت جنوب شرقی مسجد به‌صورت شبستانی عظیم و ستون‌دار و در امتداد شبستان‌های دوران عباسی اشاره کرد.
بر اساس شهادت منابع، کتابخانه بزرگ مسجد پس از مدتی توسط پیروان آیین اسماعیلیه به آتش کشیده شد. همچنین این بخش از مسجد در طول جنگ تحمیلی عراق برعلیه ایران، برخلاف معاهده بین‌المللی لزوم حفاظت از ابنیه تاریخی دو کشور متخاصم که بر اساس آن تمامی کشورهای درگیر در جنگ موظف به حفاظت از آثار تاریخی می‌باشند، در سال ۱۳۶۳ آماج حمات هواپیماهای عراقی قرار گرفت و ویران شد لذا پس‌ازآن مرمتگران میراث‌فرهنگی آن را بازسازی کردند.
مسجد جامع عتیق (آدینه اصفهان) با نزدیک به یک هزار و سیصد سال قدمت و باتجربه ده دوره فعالیت فرهنگی و هنری در آن‌که ناشی از تفکرات والای هنرمندان خداجوی ایرانی در قالب یک مبارزه طولانی فرهنگی در برابر بیگانگانی بود که همواره حیات این ملت بزرگ را تهدید می‌کردند، در سال ۱۳۹۰ خورشیدی نامزد ثبت در فهرست میراث جهانی شد، لذا پس از کش‌وقوس‌های فراوان و تهیه پرونده و بازدیدهای میراثی کارشناسان و لزوم هماهنگی رفع مشکلاتی که در پیرامون آن به دلیل برخی ساخت‌وسازهای شهری پدید آمده بود و همچنین اجرای یک عملیات وسیع اعم از مرمت اساسی مسجد و ساماندهی بازارهای پیرامون مسجد در تیرماه ۱۳۹۱ خورشیدی به عنوان اولین مسجد جهان اسلام در فهرست میراث بشری به ثبت رسید.