سونیا شیدرنگ، دکتری باستان شناسی پارینه سنگی
شاید امروز افروختن آتش و استفاده از آن برای مصارف مختلف امری کاملا بدیهی و پیش پا افتاده به نظر برسد، اما چگونه ما انسان ها از میان گونه های دیگر موفق به کنترل و استفاده از آتش شدیم؟ این پرسشی است که ذهن بسیاری از باستان شناسان متخصص دوران پارینه سنگی را به خود مشغول کرده و شواهد جدید باستان شناختی نشانگر قدمت بسیار زیاد استفاده انسان ها از آتش است. انسان و انسان ریخت ها هم مانند دیگر موجودات همواره شاهد آتش سوزی های طبیعی (بیشتر ناشی از صاعقه) در محیط اطراف خود بوده اند و گام مهم تطوری کنترل و استفاده از آتش در درازمدت و تدریجی رخ داده است که نهایتا منجر به کشف راه و روش ایجاد آتش توسط انسان ها شد و اکنون در بیشتر فن آوری های مهم ساخت بشر نقش مهمی دارد. برخی از پژوهشگران معتقدند که جرقه اصلی این موضوع به زمانی بر می گردد که انسان ریخت ها به دلیل تغییرات محیطی در آفریقا با زندگی در علفزارها (ساوانا) تطابق پیدا کردند و بیش از پیش در معرض آتش سوزی های گسترده طبیعی در محیط های باز قرار گرفتند و تعامل با این پدیده را آموختند. پس از انطباق اولیه با آتش طبیعی، اگر کمی در خط سیر تطور جلوتر بیاییم ، در دوران پارینه سنگی آتش علاوه بر گرمابخشی و مهیا نمودن یک منبع نور خوب برای شب ها و یا فضای تاریک غارها ، حکم وسیله ای برای دفع خطر و تسهیل ساخت ابزار را نیز داشته است. آتش نقش مهم دیگری نیز در روابط اجتماعی گروه های شکارگر-گردآور بازی می کرده که معمولا کمتر بدان اشاره می شود و آن گردآوردن اعضای گروه در طول ساعات بیشتری از شب اطراف نور و گرما است که خود منجر به ایجاد الگوهای رفتاری جدید شده است. کنترل و استفاده بیشتر از آتش تاثیر عمده ای در ویژگی های زیستی انسان ریخت های دور پلیستوسن بازی کرد. به طوری که با پخت غذا و بالارفتن کیفیت آن، علاوه بر اینکه ابعاد دندان کاهش پیدا کرد، حجم مغز نیز بیشتر شده و تاثیرات آن در تحولات فرهنگی نیز نمود پیدا می کند. اما هر چقدر به عقب بر می گردیم، شواهد آتش در مکان های پارینه سنگی کمیاب تر می شوند و توافق آنچنانی بر سر نخستین زمان کنترل و استفاده از آتش توسط انسان ریخت ها و حتی نخستین گونه ای که موفق به کنترل آتش شد، وجود ندارد. یکی از قدیمی ترین شواهدی که از کنترل آتش توسط گونه انسان بدست آمده است مربوط به غار “واندروک” واقع در آفریقای جنوبی است که شامل بقایای استخوان های سوخته و خاکستر گیاهانی است که قدمت آنها به یک میلیون سال پیش باز می گردد. باستان شناسان انسان های راست قامت را جزو نخستین گونه هایی می دانند که آتش را تحت کنترل درآورده و از آن استفاده کرده اند، چراکه شواهد گفته شده از کنترل و استفاده از آتش در کنار ابزارها و دست تراش های سنگی شاخصی بدست آمده اند که معمولا به انسان های راست قامت نسبت داده می شوند. با اینکه شواهد قدیمی تری از کنترل و استفاده آتش گزارش شده است که متعلق به حدود یک میلیون و پانصد هزار سال پیش هستند و از محوطه های باز کنیا مانند کوبی فورا در نزدیکی دریاچه تورکانا بدست آمده اند، اما باستان شناسان بسیاری احتمال بروز آتش طبیعی را در این مکان های باز مطرح کرده اند و حتی با وجود بدست آمدن دست تراش های سنگی سوخته، شواهد مکان های باز کنیا را به عنوان مدارک مستحکمی از آتش کنترل شده عمدی لحاظ نمی کنند. اما بقایای سوخته یافت شده در غار واندروک به دلیل قرار داشتن در محیط بسته غار شواهد مطمئن تری هستند که مطالعات ریز ریخت شناسی رسوبات اطراف آنها هم بخوبی نشانگر وجود یک محل آتش در این مکان است. به غیر از غار واندروک، غارهای سوارتکرانز نیز در آفریقای جنوبی شواهد قابل توجهی از کنترل و استفاده از آتش بدست داده اند که شامل تعداد قابل توجهی استخوان های سوخته است که حتی آثار قصابی بر روی برخی از آنها قابل مشاهده است. خارج از آفریقا، در مکان جسر بنات یعقوب (گشر بنوت یاکوف) فلسطین شواهد گسترده ای از کنترل و استفاده از آتش به شکل اجاق بدست آمده است که قدمت آن تا هفتصد هزار سال پیش هم تخمین زده می شود. بقایای بدست آمده از این مکان شامل ذغال و بقایای چوب و استخوان سوخته و مقدار زیادی دست تراش های سنگی ریز و درشت و قلوه سنگ های حرارت دیده هستند که برخی از آنها به صورت متراکم در یک نقطه یافت شده اند و احتمالا مربوط به اجاق بوده اند. شاید یکی از معروف ترین مکان های باستانی که شواهد کنترل و استفاده از آتش توسط انسان های راست قامت از آن گزارش شده است، مکان ژوکودیان چین باشد که کاوشگران آن بیش از نیم قرن پیش احتمال بکارگیری عمدی آتش را از آن گزارش کرده بودند، اما مدارک مطرح شده مورد قبول همه باستان شناسان واقع نشد و در عوض احتمال وقوع آتش طبیعی برای این مکان مطرح شد. در حدود چهارصد هزار سال پیش، بقایای آتش کنترل شده و مهمتر از آن رفته رفته شواهد ایجاد آتش در مدارک باستان شناسی پارینه سنگی اروپا، آسیا و آفریقا بیشتر می شود. در غرب آسیا، در مکان هایی مانند غارهای تابون و قِسِم بقایای اجاق هایی بدست آمده است که صرفا کوتاه مدت نبوده و برای مدت بیشتری مورد استفاده قرار گرفته اند. از حدود سیصد هزار سال پیش به اینسو بر تعداد اجاق های یافت شده در سکونتگاههای پارینه سنگی به طرز چشمگیری افزوده می شود که برخی از پژوهشگران این افزایش را به نوعی با تولید ابزارهایی که احتیاج به ماده چسباننده و استفاده از آتش داشته اند مرتبط می دانند. گذشته از کنترل آتش آن هم برای یک مدت طولانی، نحوه ایجاد آتش نیز یکی از مسائلی است که هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد و مشخص نیست برای نخستین بار از چه روشی برای ایجاد آتش استفاده شده و کدام یک از گروه های شکارگر-گردآور این کار را انجام داده اند. بدون تردید ایجاد آتش در هر زمان و مکانی به راحتی امکان پذیر نبوده و نیاز به مهارت خاص و ابزارهای مناسب سنگی و چوبی داشته است. علاوه بر ایجاد آتش، نگهداری آتش ایجاد شده نیاز به مدیریت و برنامه ریزی افراد گروه داشته که خود الگوها و مهارت های رفتاری و اجتماعی خاصی را طلب می کند، مانند تقسیم کار و برنامه ریزی که احتمالا بیش از نئاندرتال ها، انسان های هوشمند زمانیکه بتدریج از آفریقا خارج و در اوراسیا گسترش یافتند، بدان مجهز بوده اند. اهمیت بسیار زیاد آتش در زندگی انسان چه در گذشته و چه امروز و رابطه طولانی انسان و این پدیده بر کسی پوشیده نیست، اما این موضوع که نخستین آتش مورد استفاده توسط گونه انسان کوتاه مدت بوده و با توجه به زمان بسیار زیادی که از آنها گذشته، شواهد آنچنانی باقی نگذاشته اند، باعث شده که هنوز نتوان با اطمینان در مورد زمان و مکان و حتی عامل و موارد استفاده نخستین آتش های مورد استفاده و کنترل انسان اظهار نظر قطعی کرد.
اما به طور کلی و با توجه به شواهد قابل اطمینان تر باستان شناسی پارینه سنگی به نظر می رسد که کنترل آتش و افروختن آن مختص به گونه هوموها است و نخستین گام های جدی در این راه را می توان به انسان های راست قامت نسبت داد. مطالعات روزافزون و جدید در زمینه ارتباط انسان و آتش در دوران پارینه سنگی در حال انجام است و روز به روز اطلاعات بیشتری در اختیار ما می گذارد و پرسش های بیشتری نیز مطرح می کند. پرسش هایی با مقیاس کوچکتر اما جالب مانند اجاق های کوچک و بزرگی که از استقرارهای سیصد هزار سال پیش به بعد یافت می شوند متعلق به گروه های چند نفره از شکارگر-گردآورندگان بوده اند؟ آیا اندازه این اجاق ها می تواند نشانگر اهمیت آن مکان و یا گروهی که دور این اجاق ها جمع می شده اند باشد و بسیاری از پرسش های از این دست که به ابعاد مختلف فرهنگی، رفتاری، اجتماعی، اقتصادی زندگی شکارگر-گردآورندگان دوران پارینه سنگی می پردازند.