مدیرکل موزه‌ها با اشاره به بازدید بیش از ۱۸ میلیون نفر از موزه‌های وزارتخانه میراث و گردشگری از ابتدای سال ۱۴۰۱ تاکنون گفت: کاخ سعدآباد و کاخ گلستان بیشترین بازدیدکننده را داشتند. در این راستا ساعت کار موزه‌ها نیز در نوروز ۱۴۰۲ افزایش خواهد یافت.
در حال حاضر تعداد ۸۲۱ موزه به تفکیک شامل: ۲۶۱ موزه وابسته به وزارتخانه، ۳۱۹ موزه وابسته به دستگاه‌های اجرایی و نهادهای عمومی ودولتی، ۳۷ موزه مشارکتی و ۲۰۴ موزه خصوصی در کشور ایجاد شده است. همچنین از حیث موضوع این موزه‌ها در انواع باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، هنر و غیره در سراسر کشور در حال فعالیت هستند. با این وجود، بارها تاکید شده است که از مهم‌ترین رویکردهای کنونی اداره کل موزه‌ها، اهتمام بر ارتقاء کیفی موزه‌های سطح کشور است و در همین راستا سعی دارد تا حد ممکن منابع خود را در جهت افزایش کیفیت خدمات ارائه شده به مخاطبین در موزه‌ها و تاکید بر نقش آموزشی و پژوهشی موزه‌ها، هدایت و راهبری نماید.
با مرتضی ادیب‌زاده (مدیرکل موزه‌ها) به گفتگو نشستیم تا درخصوص وضعیت فعلی موزه‌ها، تحقق شعارهای روز جهانی موزه‌ها و… نظر او را جویا شویم. در ادامه این گفتگو را می‌خوانید.
ابتدا گزارشی از وضعیت فعلی موزه‌ها ارائه دهید و بگویید چه برنامه‌ای برای اداره موزه‌ها در نظر دارید؟
بهره‌مندی از توان و ظرفیت بخش خصوصی در راه‌اندازی موزه‌های خصوصی از جمله نقاط قوتی است که در سال‌های اخیر رشد چشم‌گیری داشته است به نحوی که تا پیش از سال ۱۳۹۰ تعداد موزه‌های خصوصی فعال ۴۰ موزه بوده است. این تعداد در دهه اخیر به تعداد ۲۰۳ موزه افزایش یافته است. توجه به بخش خصوصی یکی از روش‌های مشارکت یافتن مردم در امر حفاظت از آثار میراث فرهنگی است.
به منظور تحقق اهداف دولت سیزدهم و نیز براساس نیازسنجی‌های به عمل آمده برنامه‌ریزی‌های بسیاری در زمینه موزه‌ها، تهیه و تدوین شده است. از آن جمله می‌توان به راهبرد بهره‌گیری از خرد جمعی و تخصص‌های گوناگون با تشکیل شورای راهبردی موزه‌ها و کاخ موزه‌ها و نیز کارگروه‌های هم‌اندیشی اشاره کرد. همچنین با علم به این موضوع که موزه‌ها می‌توانند هدایت‌گر جریانات فرهنگی و تأثیرگذار درجامعه باشند؛ به برنامه‌ریزی و اقدام جهت برگزاری رویدادهای فرهنگی در سطح موزه‌های کشور پرداخته شده است. از این جمله می‌توان به نشست‌ها، همایش‌ها، کارگاه‌های آموزشی زنده، برپایی نمایشگاه‌های تخصصی و… اشاره داشت که برگزاری کنسرت سی صد در مجموعه فرهنگی – تاریخی سعدآباد، کنسرت سالار عقیلی و شعر خوانی هنرمندان به مناسبت بزرگداشت حکیم نظامی در باغ شاهزاده ماهان و ارگ بم کرمان به مناسبت نوروز ۱۴۰۱، برپایی نمایشگاه‌های تخصصی آجرهای لعاب‌دار بوکان در موزه ملی ایران و استان آذربایجان غربی، نمایشگاه الواح گلی باروی تخت جمشید در موزه تخت جمشید و… از آن جمله هستند.
از جمله اقدامات راهبردی جدید وزارتخانه، طرح توسعه موزه ملی ایران در محدوده میدان مشق است. پیگیری اجرای این طرح از اولویت‌های وزارتخانه بوده و پیرو بازدید و دستور ریاست محترم جمهور، شورا و کارگروه‌های ویژه بدین منظور تشکیل شده است. همچنین به‌روزرسانی طرح‌های تهیه شده مشاور پیشین، در دست اقدام و پیگیری است. همچنین از دیگر برنامه‌های در دست اقدام وزارتخانه، تکمیل پروژه‌های نیمه تمام موزه‌های منطقه‌ای، استانی و مخازن امن در سطح کشور است که مدیریت جدید هدف خود را بر اتمام پروژه‌های شاخص با درصد فیزیکی بالا از جمله: موزه منطقه‌ای خوزستان، همدان و موزه فرش تبریز قرار داده است.
شایان ذکر است در دوره جدید با توجه به پیگیری‌های مستمر به عمل آمده از سازمان مدیریت برنامه‌ریزی، اعتبارات مربوط به این اداره کل، افزایش قابل توجهی داشته است.
روز جهانی موزه هرساله بهانه‌ای برای یادآوری اهمیت و جایگاه میراث فرهنگی در کشورهاست و هر سال ایکوم جهانی این روز را با شعاری خاص برگزار می‌کند. چندی پیش نیز پوستر و شعار روز جهانی موزه در سال ۲۰۲۳ توسط شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) با عنوان «موزه‌ها، پایداری و سلامتی» رونمایی شد. باتوجه به عضویت ایران در ایکوم و همراه شدن با شعارهای روز جهانی موزه‌ها، اداره کل موزه‌ها چه برنامه‌ای برای تحقق شعار روز جهانی موزه‌ها سال ۲۰۲۳ دارد؟
موزه‌ها از آن جهت که معرف آثار زیست فرهنگی انسان هستند، ذاتاً یکی از عناصر موثر و مهم در تحقق پایداری هستند. در سه رکن توسعه پایدار، یعنی پایداری اجتماعی، پایداری اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی موزه‌ها نقش‌آفرین هستند. موزه‌ها به لحاظ اینکه منتقل‌کننده و حافظ سرمایه‌های هویتی مادی و معنوی ما به نسل‌های آتی هستند در پایداری اجتماعی و به لحاظ درآمدزایی مبتنی بر فرهنگ و انتفاع جوامع میزبان از محل درآمد موزه‌ها در پایداری اقتصادی اثرگذارند. همچنین در کشور ما موزه‌ها نوعی از درآمد غیرنفتی را فراهم می‌آورند که علاوه بر اقتصاد پایدار، به نوعی در پایداری زیست‌محیطی نیز مفید است. از سوی دیگر بازدید از فضاهای فرهنگی مانند موزه در اوقات فراغت در سلامت روان و نشاط اجتماعی افراد جامعه موثر است که پایداری زیست محیطی به همراه پایداری اجتماعی را به ارمغان می‌آورند. با این حال در راستای تقویت نقش موزه‌ها، در این سه وجه پایداری اداره کل موزه‌ها برنامه‌های زیر را در دست اقدام دارد:
– با تمرکز بر ارتقاء خدمات کیفی ارائه شده در موزه‌ها و اهتمام بر ارتقاء تجربه مخاطب از فضاهای موزه‌ای در راستای پایداری اجتماعی از قبیل توسعه اپلیکیشن تخصصی موزه‌ها
– تاکید بر نقش آموزشی موزه با تدوین سند آموزشی موزه‌ها، برگزاری رویدادها و نشست‌های تخصصی در راستای آگاهی‌بخشی مخاطبان و تحقق پایداری اجتماعی
– ساماندهی گروه‌های مخاطبان، طرح‌های مشوق برای بازدید از موزه‌ها و ایجاد جذابیت بازدید برای مخاطبان با اقدام در راستای بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و طراحی فرآیند تهیه موزه‌کارت‌ها در راستای اقتصاد پایدار
– بازنگری در طرح‌های موزه‌ها و هوشمندسازی حفاظت و تنظیم شرایط محیطی در موزه‌ها در راستای تحقق پایداری زیست محیطی.
هرچند اداره کل موزه‌ها سعی دارد با ارائه برنامه‌هایی در راستای شعار روز جهانی موزه‌ها گام بردارد اما این سوال مطرح است که در سال گذشته (۲۰۲۲) تا چه اندازه توانستیم شعار روز جهانی موزه‌ها را که همان «قدرت موزه‌ها» بود، محقق کنیم؟
قدرت موزه‌ها نه تنها در قالب یک شعار بلکه باید به عنوان یک باور در جامعه موزه‌داری و موزها رخ نماید. موزه همانگونه که در سوال پیشین نیز اشاره شد دارای تاثیرات فراوانی است. موزه پلی است برای اتصال به نسل آینده؛ موزه‌ها باید جریان آفرین و نوگرا باشند و در بطن شرایط گوناگون با درک صحیح از مخاطب و ارائه روایت درست از سیر تاریخی زندگی انسان، خود را باز بیافریند؛ در این صورت نهاد موزه همواره پویا، قدرتمند و تاثیرگذار خواهد بود. بنابراین زمانی این شعار محقق خواهد شد که این درک از قدرت موزه نه تنها در باور موزه‌داران بلکه در باور افراد و نهادهای مرتبط با موزه نیز شکل بگیرد. با این توضیح می‌توان گفت به میزان نیل به این آگاهی و درک در متولیان یک موزه می‌توان گفت این شعار نیز در آن موزه تحقق خواهد یافت.
این روزها موزه‌ها صرفا مکانی برای نمایش آثار تاریخی در ویترین‌ها نیستند بلکه هر موزه سعی دارد داستان و روایت خود را به مخاطب منتقل کند تا بتواند ارتباط بهتری با مخاطب برقرار کند و تاثیرگذار باشد. در ایران چه فعالیت‌هایی برای روایتگر کردن موزه‌ها انجام شده و چه اندازه موزه‌های ما روایتگر هستند؟
موزه‌ها به لحاظ فرهنگی – تاریخی دارای ظرفیت روایتگری و انتقال مفاهیم بسیاری هستند. در انتقال معانی و محتوای موزه به مخاطبان لازم است اصل امانت‌داری رعایت شده و روایت درستی به آن‌ها انتقال یابد تا بدین ترتیب درک و تجربه مخاطب از موزه به درستی شکل گرفته و پیام موزه به نحو صحیحی انتقال یابد. روایت صحیح در موزه به عنوان یک واسطه، به بازدیدکنندگان موزه کمک می‌کند که تجربه خود از موزه را تکمیل کنند و در تعامل با ویژگی‌های فضایی موزه به ادراک عمیق‌تری دست یابند.
یکی از سیاست‌های مهم اداره کل موزه‌ها، برنامه ریزی در زمینه آموزش نیروی انسانی شاغل در موزه‌ها براساس سند آموزشی نیروهای تخصصی موزه‌ها است که در راستای ارتقاء سطح آگاهی و دانش نیروی تخصصی در موزه‌ها با هدف روایتگری صحیح و مبتنی بر واقعیت تاریخی، در سطح ستاد و ادارات کل استانی تهیه و ابلاغ شده و در حال برگزاری است. از جمله: برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی با عناوین «آشنایی با رویدادهای تاریخی، سیاسی و اجتماعی»، «فن بیان» و «آشنایی با اصول و قوانین تشریفات» برای موزه داران و راهنمایان موزه‌ها و کاخ موزه‌های ستادی در پاییز ۱۴۰۱ که مورد استقبال کارشناسان قرار گرفته و در نظر است که برای سال آینده نیز برای کلیه راهنمایان موزه‌های استان‌ها برنامه‌ریزی و اجراء گردد.
ضمناً با توجه به پیش بینی افزایش و استقبال بازدیدکنندگان از موزه‌ها و اماکن فرهنگی – تاریخی در نوروز ۱۴۰۲ در نظر است به منظور روایتگری دقیق در موزه‌ها نسبت به تأمین و آموزش راهنمایان افتخاری مرتبط در این ایام اقدام شود.
به بحث بازدیدکنندگان اشاره داشتید. این روزها موزه‌ها تا حدودی توانسته‌اند در سبد خانواده‌ها جای گیرند و تبدیل به یکی از مقاصد بازدید آن‌ها شوند. کدام موزه بیشترین بازدیدکننده را دارد؟
افزایش بازدیدکننده در موزه‌ها ضمن ایجاد پویایی و کمک به موزه در ایفای نقش در جهت تحقق رسالت و انتقال پیام فرهنگی آن‌ها، از موضوعات مهمی است که بر اقتصاد موزه، نقش‌آفرینی بیشتر و در بعضی مجموعه‌ها در خود اتکایی آن‌ها موثر است. ارتقاء خدمات کیفی ارائه شده به مخاطبان، مخاطب‌شناسی و برنامه‌ریزی رویدادهای فرهنگی در راستای جلب مشارکت عمومی در افزایش تعداد دفعات بازدید از موزه‌ها مؤثر است.
بر اساس آمار موجود از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا کنون ۱۸۷۰۴۴۵۳ نفر از موزه‌ها و اماکن فرهنگی – تاریخی تحت پوشش وزارتخانه بازدید کرده‌اند. از این تعداد، مجموعه فرهنگی – تاریخی سعدآباد با تعداد ۳۱۲۱۱۰۱ نفر بازدید و مجموعه جهانی کاخ گلستان با تعداد ۲۱۰۶۶۰۳ نفر بازدید به عنوان پر بازدیدترین موزه‌ها و مجموعه‌های تابعه وزارتخانه هستند.
در ماه‌های پایانی سال ۱۴۰۱ به سر می‌بریم و نوروز ۱۴۰۲ نزدیک است. قطعا بازدید از موزه‌ها یکی از تفریحات نوروزی خواهد بود. موزه‌ها چه برنامه‌هایی برای بازدید نوروزی دارند؟
با توجه به در پیش رو بودن ایام نوروز و لزوم آمادگی موزه‌ها جهت استقبال از این ایام و ارائه¬ی خدمات بهینه به بازدیدکنندگان و همچنین برگزاری آیین‌های نوروزی در تقارن با ماه مبارک رمضان، برنامه‌ریزی‌هایی در زمینه موزه‌ها در حال تهیه و تدوین است که موزه‌ها علاوه بر معرفی تاریخ و تمدن کشور عزیزمان ایران، بتوانند نقش ویژه‌ای در ایجاد نشاط اجتماعی و اتحاد و همدلی در سطح جامعه ایفا نمایند. براین اساس برخی از برنامه‌های شاخص در این ایام عبارتند از:
۱تأمین اعتبارات لازم به منظور پاکسازی و آماده‌سازی موزه‌ها و رفع نواقص آن‌ها همچون: به روزرسانی زیرنویس آثار، بازبینی محتوای برخی از موزه‌ها، گلکاری محوطه و…
۲- افزایش ساعت کاری موزه‌ها و مجموعه‌های پر مخاطب، متناسب با شرایط اقلیمی و حفاظتی
۳– برنامه ریزی به منظور برگزاری همایش‌ها و نمایشگاه‌های تخصصی مرتبطبا محتوای موزه ها، میراث فرهنگی و ماه مبارک رمضان (متناسب با امکانات و آثار موجود در موزه ها) در موزه‌های سراسر کشور
۴- آسیب‌شناسی و تکمیل زیر ساخت‌هایی مانند تجهیزات، نور پردازی، محوطه و فضای داخلی، دوربین‌های مدار بسته جهت خدمات‌رسانی
۵-برپایی کارگاه‌های آموزشی کودک و نوجوان
۶-برگزاری برنامه‌های متنوع بعد از افطار (معرفی برنامه‌های سنتی و آیینی، آداب و رسوم مسلمانان سایر کشورها در ماه رمضان و نوروز، موسیقی زنده، اکران فلیم‌های سینمایی مرتبط، نمایشگاه‌های متنوع از مدارک، مستندات و آثار تاریخی مرتبط با موضوع رمضان و نوروز و…) با در نظرگرفتن موارد حفاظتی و امنیتی مجموعه‌ها
۷-اختصاص فضایی مناسب در موزه‌ها و مجموعه‌ها در ماه مبارک رمضان جهت صرف غذا برای مسافران و افراد دارای عذر شرعی به منظورحفظ حرمت ماه مبارک رمضان و رعایت هنجار اجتماعی
۸- برپایی مراسم شبی با موزه همراه با ویژه برنامه‌های نوروزی در موزه‌ها و کاخ موزه‌هایی که امکانات لازم را دارند.
۷- برنامه ریزی به منظور برپایی جشن‌های نوروزی در محوطه‌ها و فضاهای مناسب در موزه‌ها و اماکن فرهنگی – تاریخی، متناسب با محتوا و موضوع نمایشی موزه
۸- مشارکت با سایر نهادها و ارگان‌های عمومی و دولتی از جمله: شهرداری‌ها جهت اجرایی شدن برنامه‌های نوروزی و همکاری در تهیه افطاری ساده برای مخاطبین در زمان افطار
۹- برنامه‌ریزی‌های اختصاصی هر یک از موزه‌ها از جمله: ساخت برنامه‌های کوتاه تحت عنوان «رمضان در موزه‌ها» و معرفی آن‌ها از طریق رسانه‌های استانی
گفتگو: معصومه دیودار