محمدرضا نسب عبداللهی: دکتر مهدی پارسایی در نشست «سیر تطور گنبد در معماری ایران» گفت: گنبد میراثِ شاهان ایرانی است و قدیمی‌ترین گنبد در جهان که روی پلان مربع احداث شده، مربوط به دوره ساسانیان در قلعه‌دختر فیروزآباد است.
گنبد قلعه‌دختر فیروزآباد؛ کهن‌ترین گنبد در جهان
این پژوهشگر در این نشست که ۱۶ بهمن ۱۴۰۱ از سوی «انجمن فرزندان پارسه» در «مرکز شیرازشناسی» برگزار شد، خاطرنشان کرد: اگر معماری ایران یک هدیه به معماری جهان داده باشد آن هدیه «احداث گنبد روی پلان مربع» است و در واقع این تکنیک ابداع ایرانیان است که قدیمی‌ترین نمونه آن هم در قلعه دختر فیروزآباد است. البته احتمال دارد این نوع گنبد قبل از قلعه دختر هم بوده باشد اما ممکن است بر اثر زلزله‌ها و آسیب‌ها از بین رفته باشد و به دست ما نرسیده.
پارسایی گفت: در قلعه‌دختر فیروزآباد با احداث فیل‌پوش‌ها در گوشه‌های فضای چهارگوشه، گنبد را بنا کرده‌اند.
دکتر پارسایی ادامه داد: قبل از این و در دوره اشکانی هم این تکنیک را تمرین می‌کنند تا به احداث گنبد روی پلان مربع برسند. مثلا در کاخ آشور چنین تلاشی می‌شود که البته با چوب کار می‌کنند.
به گفته او، توریست‌های علمی که به فارس می‌آیند برایشان مهم است که قلعه دختر فیروزآباد را ببینند چون این پوینتِ مهمی در تاریخ معماری جهان است.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه در ایران محدودیت چوب بلند وجود داشته و به همین دلیل امپراتوری ساسانی برای مقیاس‌های بزرگ به سراغ سازه‌های طاقی رفته است.
پارسایی درباره چرایی اینکه در هیچ یک از ۶۳ مسجد تاریخی شیراز گنبد وجود ندارد، گفت: اوایل که اسلام وارد ایران می‌شود هم در ایران و هم عثمانی اسلام معماری ندارد و از آنچه که موجود است استفاده می‌شود. بعد از یکی دو قرن، مسلمانان خیلی صریح خط‌کشی می‌کنند و می‌گویند مسلمان از غیرمسلمان باید مرزش مشخص باشد؛ یکی از شاخصه‌ها هم این بوده که مسلمان از نمادهای پوششی و معماری غیرمسلمان‌ها استفاده نکند. در فارس گنبد به عنوان نماد و شاخصه معماری غیر مسلمان است و به همین دلیل در فارس از گنبد در ساخت مساجد استفاده نمی‌شود.
گنبد شاه چراغ؛ اولین گنبد در شیراز
او افزود: احتمالا اولین گنبدی که در شیراز ساخته می‌شود گنبدی است که با مفهوم شاه پیوند دارد چون گنبد میراث شاهان ایرانی است نه میراث خلفای مسلمانان. اولین گنبد در شیراز در دوره اتابکی یا دیلمی برای شاهِ چراغ ساخته می‌شود.
این پژوهشگر گفت: اینجاست که میراث ایرانی با تفکر شیعی پیوند می‌خورد و در فارس گنبد روی امامزادگان بنا می‌شود. تا سال ۱۳۷۰ شمسی در شیراز روی هیچ مسجدی گنبد ساخته نمی‌شد و گنبد ویژه‌ی امامزادگان بود.
پارسایی ادامه داد: با این حال در اصفهان در دوره سلجوقی هم گنبد دیده می‌شود اما به طور ویژه در دوره صفویه پادشاه ادعای جدی امپراتوری دارد و می‌خواهد بروز و ظهور بیرونی به حکومتش بدهد و به همین دلیل از گنبدهای بزرگ به عنوان عنصر نمادین استفاده می‌کند؛ هم در مسجد شاه و هم شیخ لطف‌الله گنبدهای بسیار عظیم و زیبا در دوره صفویه ساخته می‌شود.
شهر سوخته؛ قدیمی‌ترین نوع پوشش طاقی در ایران
مهندس یُسرا بیدشهری، کارشناس معماری نیز در این نشست به دو نوع طاق مازه‌دار (منحنی) و طاق تیزه‌دار در معماری ایران اشاره کرد و گفت: قدیمی‌ترین نوع پوشش طاقی در ایران در هزاره سوم قبل از میلاد در شهر سوخته (استان سیستان و بلوچستان) به صورت پوشش منحنی وجود دارد که در واقع طاق مازه‌دار محسوب می‌شود و بعد از آن یکسری طاق مازه‌دار در زیگورات چغارنبیل (استان خوزستان) از دوره عیلامیان داریم.
به گفته این کارشناس معماری، هخامنشیان با استفاده از چوب اولین پوشش‌های مسقف را در ایران ایجاد کردند.
بیدشهری گفت: در دوره ساسانی به دلیل کمبود وجود چوب مناسب و بلند، از سنگ و گچ استفاده در معماری می‌کنند.
ارتفاع و دهانههای بزرگ؛ شاخصه معماری ساسانی
او با اشاره به اینکه «ارتفاع» و «دهانههای خیلی بزرگ» دو شاخصه معماری ساسانی است، ادامه دارد: طاق الگوی شاخص در دوره ساسانی است و برای اولین بار در قلعه‌دختر فیروزآباد موفق می‌شوند با استفاده از طاق، دهانههای بزرگ را پوشش دهند.
این کارشناس معماری با اشاره به اینکه «گنبد از دَوَران یک طاق حول محور اصلی خودش به دست می‌آید»، گفت: در دوره ساسانی گنبد روی فضای مربعی احداث شد و در سیر تطور گنبد و بعد از اسلام، ۸ ضلعی که عرق‌چین نام دارد، روی فضای مربعی ایجاد می‌شود و گنبد روی عرق‌چین احداث می‌گردد که نمونه آن را در تمامی مساجد می‌توانیم ببینیم. در واقع این ۸ ضلعیها، ۱۶ و ۳۲ ضلعیها که عرق‌چین نامیده می‌شوند زیر گنبد کار شده‌اند.
بیدشهری در ادامه به «گنبدهای تک‌پوسته، دو پوسته و سه‌پوسته» اشاره کرد و گفت: گنبد تک‌پوسته از دَوَران یک طاق به وجود می‌آید.
او افزود: اکثر گنبدها در ایران گنبدهای دوپوسته هستند. به این دلیل که آب و هوا و رطوبت هوا و بارندگی می‌توانسته روی پوسته خارجی گنبد اثر بگذارد و برای همین از دو پوسته استفاده می‌کرده‌اند تا رطوبت از لایه اول به لایه دوم نرسد. دلیل دیگر استفاده از گنبدهای دوپوسته هم این بوده که می‌خواسته‌اند در ارتفاع زیاد کار کنند. از نظر مقیاس انسانی اگر جایی بایستید که ارتفاع خیلی زیاد است، ترس و وحشت به انسان منتقل می‌‌شودد و برای همین گنبدها را دو پوسته کار می‌کردند که گنبد پایین‌تر در مقیاسی باشد که فضا را بتواند برای انسان‌ها متناسب‌تر کند.
انواع گنبد در ایران
یسرا بیدشهری در پایان سخنانش انواع گنبد را در ایران اینگونه بر شمرد:
گنبد رُک: گنبدهایی که ایستاده هستند و استوانه یا هرمی بوده‌اند و خیلی کشیده اجرا شده‌اند. مانند گنبد کاووس در استان گلستان و گنبد رادکان در خراسان رضوی.
گنبد نار (ناری): معروف‌ترین و پرکاربردترین گنبد در ایران است. گردترین و کروی‌ترین نوع گنبد به شمار می‌رود. مانند گنبد حرم امام رضا و گنبد مسجد امام اصفهان.
گنبد اورچین: در دوره سلجوقیان به بهترین شکل از آن استفاده شد. گنبد مقبره لیث صفاری و دانیال نبی در خوزستان، گنبد سلطان زُیبده معروف به زمرد خاتون در عراق، مقبره میرمحمد در خارک و امامزاده جعفر در بروجرد در دسته گنبد اورچین جای می‌گیرند.
گنبد سروک (شبیه سرو): به خصوص در شیراز استفاده می‌شده. مانند گنبد علی ابن حمزه و گنبد قدیمی سیدعلاءالدین حسین قبل از مرمت.
گنبد غنچه‌گلی: این گنبد تقریبا همان گنبد سروک است که ارتفاعش کمتر شده و تپل‌تر و کروی‌تر دیده می‌شود. مانند گنبد شاهچراغ. گنبد سیدعلاءالدین هم بعد از مرمت از سروک به گنبد غنچه‌گلی تبدیل شده است.