مسئله مرمت و احیای بازار تاریخی اراک موضوع امروز و دیروز نیست، شهر اراک سال‌هاست که درگیر این مسئله است و با وجود تخریب‌های متعدد، مرمت‌های اصولی و غیراصولی، ساخت و سازهای ناهمگون با بافت تاریخی بازار و… همچنان برنامه‌ای در دست نیست که حداقل به واسطه آن به مرمت و احیای بازار اراک امیدوار بود.
این مجموعه تاریخی در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی شهر تاسیس شده و در تاریخ دهم آبان ۱۳۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مجموعه بازار اراک بر اساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده است و بر خلاف بازارهای دیگر مسیر آن به صورت آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی هستند. راسته بازار با گذرهای متعددی که آن را قطع می‌کند اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد قدیم را ساخته بود.
این بازار دارای دو محور عمود بر هم است که یکی محور شمالی جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی غربی است و گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شده‌اند.
به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار، هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان، علیرغم سر پوشیده بودن بسیار خنک است.
موضوع تدوین طرح جامع این بنای تاریخی تقریبا از سال ۱۳۹۶ و در دوره مدیرکلی علیرضا ایزدی در اداره کل میراث فرهنگی استان در دستور کار قرار گرفت. وی اوایل زمستان ۱۳۹۷ اظهار کرد که ۷۰ درصد نقشه‌برداری بازار انجام شده و تا اواسط بهمن ماه کار نقشه‌برداری تمام می‌شود.
گفته‌های ایزدی این تصور را به دنبال داشت که حداقل در سال ۱۳۹۸، کار احیا و مرمت بازار تاریخی اراک با توجه به اهمیت و حساسیتی که برای اراک دارد، رسما کلید می‌خورد، اما امروز که شانزدهم تیرماه ۱۴۰۱، است، هنوز از اجرای طرح مرمت و احیای بازار اراک خبری نیست.
بازار تاریخی اراک با حدود ۲۰۰ سال قدمت دیگر توان تاب‌آوری در مقابل دست‌اندازی ها و تخریب‌ها را ندارد، هر روز یک تصویر و ویدئو در فضای مجازی منتشر می‌شود که گویای تخریب و از بین رفتن بخش‌هایی از بازار و نشانگر احتیاج فوری این مجموعه به مرمت و بازسازی است، اما متاسفانه بلاتکلیف بودن طرح جامع بازار که هنوز به تصویب نرسیده است، کمبود منابع مالی که همیشه بهانه خوبی برای عقب افتادن کارهاست، پای کار نبودن برخی از دستگاه‌ها و انداختن توپ به زمین کسبه و بازاریان به بهانه همکاری نکردن و … باعث شده است که مرمت چشمگیری در بازار تاریخی اراک صورت نگیرد.
میراث نتواست ۴ میلیارد اعتبار جذب کند
پیمان عین القضاتی رییس کمیسیون فرهنگی شورای ششم شهر اراک که همواره بر موضوع مرمت بازار تاکید دارد، در نشست خبری ۲۲ اسفندماه ۱۴۰۰ در خصوص وضعیت بازار تاریخی اراک اظهار کرد: شورا برای حفظ بازار تاریخی اراک تلاش می‌کند، اما اداره کل میراث فرهنگی در سال ۱۴۰۰ موفق به جذب ۴ میلیارد تومان اعتبار نشده است، از مقامات مسئول استان خواستاریم که با ورود به مسئله، این بازی را خاتمه بدهند.
وی گفت: میراث فرهنگی پیمانکار جذب نمی‌کند و می‌گوید که باید شهرداری این کار را انجام دهد. هنوز طرح جامع بازار تاریخی اراک تدوین نشده است و برای نجات بازار تاریخی در کنار سه ضلع میراث فرهنگی، اوقاف و بازاریان، باید شهرداری به منظور حفظ هویت شهر ورود کند.
بازار در حال تخریب است
عباس خسروانی سخنگوی شورای شهر نیز بیان کرد: بازار تاریخی اراک در حال تخریب است. سال گذشته ۴ میلیارد تومان در این حوزه اختصاص یافت که یک ریال هم جذب نشد، نکته مهم ورود دستگاه‌های مرتبط از جمله میراث فرهنگی، اوقاف و … به میدان است تا بتوان بازار را حفظ کرد.
به گزارش ایسنا، این گفته ها مربوط به اواخر سال گذشته است و امروز با گذشت فصل بهار که در واقع فرصت مناسبی برای انجام کارهای عمرانی و مرمتی بود، کاری در بازار پیش نرفت، البته ارقامی مانند ۴ میلیارد تومان نمی‌تواند کفاف مرمت آسیب‌ها و تخریب‌های وارده به بازار را بدهد، اما به هرحال در این شرایط ۴ میلیارد تومان هم غنیمت است که متاسفانه و به گفته اعضای شورای شهر این رقم در سال گذشته جذب نشد و هنوز هم خبری از منابع مالی ویژه بازار نیست!
برای سال ۱۴۰۱ نیز همچنان ارقام دقیقی مشخص نیست، کار مرمتی صورت نگرفته است و قطعا با این روند لاک پشتی اگر پیگیر جذب منابع و پیمانکار باشیم به فصل سرد سال رسیده‌ایم و عملا مرمت بازار به مانند گذشته، یک سال به تعویق می‌افتد، اما سوال اینجاست که گیر کار مرمت بازار کجاست؟
بازار زخمی از بی‌توجهی نسبت به مرمت‌های دوره‌ای
مسئول اجرایی هیات امنای بازار تاریخی اراک در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: امروز با مجموعه‌ای مواجه هستیم که قدمتی ۲۰۰ ساله دارد و در زمان ساخت، به شدت همگون و سازگار با شرایط بوده است، البته امروز هم با وجود حوادث، تخریب‌ها و کممهریهای سال‌های گذشته، همچنان پابرجاست.
علیرضا عسگری بیان کرد: اگر امروز شاهد تخریب در برخی از نقاط بازار هستیم، به دلیل بی‌توجهی نسبت به انجام مرمت‌های دوره‌ای است، این مرمت‌های دوره‌ای یا باید توسط متولیان دولتی(میراث فرهنگی) یا توسط کسبه انجام گیرد که متاسفانه در هر دو بخش با مشکل روبرو هستیم.
برنامه‌ای برای مرمت وجود ندارد/بام بازار نیازمند مرمت مجدد
وی با تاکید بر اینکه هیچ برنامه‌ای برای مرمت در دست نیست و چشم‌اندازی برای مرمت و اقدامات اصولی وجود ندارد، گفت: در سال‌های اخیر به واسطه مرمت‌های غیرفنی و غیرعمرانی درگیر مشکلات فراوان شده‌ایم، به عنوان مثال، در مرمت بام بازار در سال‌های قبل کار اصولی پیش نرفت و امروز شاهدیم که اکثر نقاط مرمت شده نیازمند مرمت مجدد هستند و حتی این نوع مرمت ناهمگون را در سراها نیز تجربه کردیم و عملا دچار دوباره‌کاری شده‌ایم.
عسگری در خصوص طرح جامع بازار تصریح کرد: روی این طرح نیز حرف و حدیث‌های بسیاری وجود دارد، سال‌ها از طرح موضوع تدوین این طرح می‌گذرد، اما هنوز نتواسته‌ایم به یک جمع‌بندی مشخص دست یابیم.
منابع جذب شده، پیمانکار نداریم
وی با تاکید بر اینکه نداشتن طرح جامع، مرمت‌های غیراصولی و در مجموع، بی توجهی نسبت به وضعیت بازار باعث شده است که از بین رفتن این مجموعه هویتی شهر اراک که تمامی زوایای معماری ایرانی اسلامی را در خود جای داده است، را نظاره‌گر باشیم، گفت: میراث فرهنگی در نقاطی از بازار که نیازمند مرمت اضطراری است، داربست می‌زند تا حادثه رخ ندهد، اما این اقدامات موقتی است. بازار موفق شده است که از طریق فرمانداری، شورای شهر و … منابع خوبی را جذب کند، اما هنوز در جذب پیمانکار به نتیجه نرسیدهایم و این مسئله باعث از دست رفتن زمان می‌شود و مسلما فرا رسیدن فصل سرد سال مانعی برای مرمت بازار است.
وی تاکید کرد: مبلغی که سال گذشته شورای شهر اراک جهت مرمت اختصاص داد، هنوز جذب نشده است و امسال نیز همچنان در حال از دست دادن زمان هستیم.
مرمت سراها ایراد دارد/تقوایی و کرمانشاهی نیازمند مرمت اضطراری
عسگری در خصوص مرمت‌های صورت گرفته در برخی از سراها از جمله سرای نبی‌زاده، تصریح کرد: میراث فرهنگی مدعی است که مرمت‌ها به شکل درست انجام می‌شود، اما هیات امنای بازار که در واقع از قدیمی‌های بازار و آشنا با بافت این مجموعه هستند، نسبت به مرمت‌ها ایرادات زیادی را وارد می‌دانند. نمی‌توان به راحتی امور مرمتی را به دست هر پیمانکاری سپرد بلکه اهلیت و تخصص و کارآمدی پیمانکار بسیار اهمیت دارد و در کنار آن نظارت و گزارش‌دهی‌ها مهم است، بالاخره یک روزی این مجموعه تاریخی ثبت جهانی می‌شود و نباید به بافت اصلی آن آسیب وارد شود.
وی با اشاره به خطرسنجی انجام شده، گفت: بازار در یک بخشی نیازمند مرمت‌های روزانه است و از طرفی در بخشی از سراها مرمت صورت گرفته، اما مجددا نیازمند مرمت هستیم. در برخی از فضاها شاهد انحراف ایوان‌ها، آسیب سقف‌ها و … هستیم که اگر بدون مرمت باقی بمانند خطرآفرین خواهند بود، همچنین در برخی از نقاط مانند سرای کرمانشاهی ها، سرای تقوایی و … نیازمند مرمت اضطراری هستیم.
به گزارش ایسنا، میراث فرهنگی هر بار موضوع طرح جامع به میان می‌آید، اعلام می‌کند که کار تمام شده است و منتظر تصویب هستیم، اما باز هم بازار، روی مرمت به خود نمی‌بیند.
طرح جامع در شورای فنی تصویب شد
معاون میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی در زمینه مرمت بازار به ایسنا گفت: پیش نیاز اولیه و لازم جهت مرمت مجموعه بازار، تهیه طرح جامع مرمت و احیای مجموعه است که در حال حاضر این طرح تهیه شده و به تصویب شورای فنی استان نیز رسیده است و در کارگروه ساماندهی بازار به ریاست معاون عمرانی استانداری نیز ارائه خواهد شد.
محسن کریمی بیان کرد: طرح مورد نظر شامل مستندسازی و برداشت نقشه‌های وضع موجود بازار، آسیب‌شناسی و ارائه طرح مرمت با جزئیات اجرایی است که توسط مشاور تهیه شده است.
مرمت سرای گلشن در سال جاری
کریمی با تاکید بر اینکه طرح جامع تهیه شده است و نقشه راه مرمت بازار پیش روی ماست، گفت: شهرداری اراک نیز در امر مرمت مشارکت دارد و در سال جاری مرمت سرای گلشن توسط شهرداری انجام خواهد شد.
وی اضافه کرد: اعتبار استانی بازار در سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۵۰۰ میلیون تومان و اعتبار ملی آن نیز یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان بود که با استفاده از آن، مرمت بام و بام‌سازی گذر چهارسوق انجام شده به سمت حصار و نیز سرای صندوق سازها در دست اجرا قرار دارد.
امسال می‌توان مرمت را بر روی رقم ۳۰ میلیارد تومان بست
معاون میراث فرهنگی استان مرکزی بیان کرد: در طرح جامع تدوین شده، اعتبار مورد نیاز برای مرمت ابنیه بازار به جز مباحث ایمنی و تاسیسات، ۵۰ میلیارد تومان برآورد شده که البته این برآورد مالی باید هر ساله به روز شود.
کریمی با اشاره به اینکه مسئله مرمت بازار تاریخی اراک در سفر ریاست جمهوری به استان مطرح می‌شود، افزود: برنامه‌ریزی شده است که در این سفر ۲۰ میلیارد تومان اعتبار به بازار اختصاص یابد، از منابع استانی نیز ۴ میلیارد تومان تخصیص یافته و هشت میلیارد تومان هم از محل منابع ملی تامین خواهیم کرد. در واقع امسال می‌توان برای حدود ۳۰ میلیارد تومان در امر مرمت بازار برنامه‌ریزی کرد که البته در این بین نیازمند همکاری کسبه و بازاریان هستیم.
احتمالا یک میلیارد تومان به بازار اختصاص می‌دهیم
فرماندار اراک نیز در خصوص پیگیری وضعیت بازار به ایسنا گفت: سال گذشته فرمانداری مبلغ ۵۰۰ میلیون تومان برای مرمت بازار اختصاص داد و در سال جاری طی روزهای آینده جلسه ای جهت اختصاص اعتبار برگزار می‌شود.
دکتر امیر هادی با اشاره به توافق صورت گرفته میان فرمانداری و میراث فرهنگی، بیان کرد: طبق این توافق، به هر میزان که شهرستان اراک منابع مالی به مرمت بازار اختصاص دهد، میراث فرهنگی باید دو برابر این رقم را از محل اعتبارات ملی اخذ کند و احتمال می‌دهیم که حدود یک میلیارد تومان اختصاص دهیم، البته موضوع مرمت بازار در سفر ریاست جمهوری مطرح می‌شود تا اعتباری در این راستا تخصیص یابد.
سراها باید احیا و فعال شوند
وی تصریح کرد: در بازار تاریخی اراک، باید بخش عمومی توسط بخش دولتی و بخش خصوصی توسط کسبه و واحدهای صنفی ساماندهی شود، متاسفانه در حال حاضر اغلب سراهای بازار تقریبا خالی است و باید با کمک بازاریان تمهیداتی اندیشید که واحدهای صنفی در این سراها مستقر شوند تا آنها نیز فعال شوند.
مرحله دوم مناقصه برگزار می‌شود
شهردار بافت تاریخی اراک نیز در خصوص روند مرمت بازار از سوی شهرداری اراک و شهرداری بافت تاریخی اظهار کرد: شهرداری اراک امسال مبلغ سه میلیارد تومان را برای بازار پیش‌بینی کرده است، اما در وهله اول باید قرارداد با پیمانکاری منعقد شود.
شاه کرمی افزود: یک دوره مناقصه برگزار شد، اما به دلیل نقص مدارک در پرونده یک پیمانکار، مرحله دوم مناقصه برگزار می‌شود.
وی اضافه کرد: در بحث مرمت، شهرداری و پیمانکار تابع میراث فرهنگی هستند و هر نقطه و فضایی که بحرانی‌تر باشد در اولویت مرمت قرار می‌گیرد.
به گزارش ایسنا، کندی فرایندهای اداری و اجرایی گریبان هر اقدامی را در کشور و استان گرفته است و همه آنقدر تجربه گرفتار شدن در چنگال این چرخدنده های زنگار گرفته را برای کوچکترین امور داریم که دیگر نیازی به مثال و نمونه برای اثبات این مدعا نیست، اما یک اثر ارزشمند تاریخی منتظر برای ثبت جهانی را نمی توان معطل این چرخه خسته کننده زجرآور کرد.
گرچه بازار اراک همچون دیگر بازارهای تاریخی ایران زنده و پویاست و هر روز گذر هزاران نفر را در گذرها و سراهایش شاهد است و بستر کسب روزی صدها خانواده است، اما تن رنجورش را خودش نمی تواند ترمیم کند و زخم هایی که از بهره برداران بی توجه برداشته هر روز عمیق تر می شود و سراهایی که خالی و متروک مانده در معرض فرسایشند، روحش را می آزارد.
ما هر روز فرصت را برای مرمت این پیر ارزشمند از دست می‌دهیم، گویی متاسفانه قلب کسی برای این مجموعه تاریخی نمی‌تپد و همگی منتظر نشسته‌ایم تا تخریب و بحرانی در بازار اتفاق بیفتد و سپس به صرافت بیفتیم که مرمتی دست و پا شکسته انجام شود و منتظر بمانیم تا تخریب بعدی و بعدی!
سال گذشته به گفته میراث فرهنگی حدود دو میلیارد تومان در بازار هزینه شد، قطعا برای بازاری با ۲۰ سرا و تیمچه چنین رقمی اصلا به چشم نمی‌آید، از طرفی از آنجا که دائما از مشکلات مالی در کشور و استان سخن گفته می شود، این نگرانی وجود دارد که امسال هم آبی برای بازار تاریخی اراک گرم نشود و داستان اختصاص قطره چکانی منابع ادامه داشته باشد.
اینکه تصویب و اجرای یک طرح که نقشه راه مرمت بازار است، این چنین مشمول زمان شود، برای مجموعه ای که هر خشتش ثروت گرانبهایی است و هر لحظه در معرض خطر آسیب و در بخش هایی حتی در معرض خظر تخریب است، قدری عجیب به نظر می رسد.
در این شرایط تنها می توان اینگونه برداشت کرد که بزرگترین و زنده ترین مجموعه تاریخی اراک در اولویت برنامه های مسئولان نیست، اما شاید این تذکر لازم باشد که بازار هویت و نماد تاریخ اراک است، هر سهل انگاری در قبال حفظ و مرمت این بنای منحصر به فرد که شاید به دلیل وجود برخی شاخصه ها، نمونه ای در ایران نداشته باشد، خیانتی به آیندگان و فرزندان این خطه باشد.