در سواحل و بنادر خلیج‌فارس بین دریانوردان باسابقه و کشت‌کاران آفتاب‌سوخته و دریا ورزان کارکشته، علاوه بر تقویم عادی که در تمام کشور مورداستفاده قرار می‌گیرد، تقویم‌های زراعی، دریایی و سهیلی نیز معمول است که سابقه‌ی آن‌ها به زمان‌های دور برمی‌گردد. معمولاً ضوابط، مقررات و خصوصیات این تقویم‌ها، سینه‌به‌سینه از ناخدایان باتجربه و قدیمی، به دریانوردان و کشاورزان جوان‌تر و تازه‌کار منتقل‌شده و می‌شود.
جالب است که بدانیم درگذشته، اهالی با توجه به تقویم‌های مذکور و حساب‌های سه‌گانه، به کشت و زرع، ماهیگیری و سفرهای دریایی می‌پرداختند و برای هریک از زمان‌ها یکی از حروف الفبا در نظر گرفته‌شده است و در صفحه اول تقویم درباره آن‌ها چنین آمده است: حرف «ب» نشانه نوروز بحری (دریایی) است که وقت سفرهای دریایی را با آن تنظیم کنند و حرف «ز» نشانه نوروز زراعی است که کشاورزان حساب کشت و کار خود را بر اساس آن معلوم سازند و حرف «س» نشانه نوروز سهیلی است که حساب بادها و باران‌های موسمی، بر آن نهاده‌اند (نوربخش، ۹۴:۱۳۷۶).
نظر حسین وحیدی خنجی، صاحب تقویم وحیدی و دریانوردان بنادرکُنگ و لنگه، درباره نوروز دریایی چنین است: «حساب نوروز دریایی بیشتر بین دریانوردان خلیج‌فارس و دریای عمان، معمول و مرسوم بوده است. اولین روز نوروز دریایی مصادف با روز اوّل ماه اوت میلادی و روز دهم مردادماه و آخرین روز آن برابر با سی‌ویکم ژوئن و نهم مردادماه است».
دریانوردان باهوش ایرانی در زمان‌های بسیار دور، برای مسافرت در دریاها و اقیانوس‌ها یک نوع تقویم دریایی ابداع کرده‌اند که نوآوری‌های بسیار جالب و منحصربه‌فرد دریانوردان کشور ما محسوب می‌شود. این دریانوردان برای آغاز سفرهای دریایی خود که غالباً بیش از ۹ ماه از سال به طول می‌انجامید، از «تقویم دریایی» یا «حساب نوروز دریایی» استفاده می‌کردند و بیشتر مواقع، مسافرت خود را از روز اوّل نوروز دریایی که دریا آرام‌تر از مواقع دیگر است و یا از این روز به بعد رفته‌رفته روی به آرامش می‌گذارد، قرار می‌دادند و با استفاده از زمان‌های دقیق تقویم دریایی، مسافرت مطمئن و امیدبخشی را شروع می‌کردند.
باید گفت که نوروز دریایی هنوز در بین دریانوردان خلیج‌فارس، دریای سرخ، دریای عمان و حتی بنادر هند و پاکستان متداول و رایج است. نوروز دریایی دارای ۳۶۵ روز و سه فصل ۱۰۰ روزه و یک فصل ۶۵ روزه است و اولین روز این تقویم و نوروز آن بنا به نوشته اسماعیل رائین، از نهم مردادماه و اعتقاد اهالی لنگه و کنگ و برابر تقویم وحیدی، از دهم مردادماه آغاز می‌شود.
بهار دریا: صد روز اوّل نوروز دریایی از نهم یا دهم مردادماه شروع‌شده و به هفدهم یا هجدهم آبان‌ماه خاتمه می‌یابد. این صد روز برای دریانوردان و دریا ورزان و همه‌کسانی که با دریا سروکار دارند، در حکم بهار بوده و به بهار دریا معروف است. چراکه در این ایام، دریا ۶۵ روز پرآشوب را پشت سر گذارده است و روی به آرامش و سکون دارد. به‌اصطلاح دریانوردان خلیج‌فارس، دریا «خواهر» است یعنی مهربان و بامحبت شده و برای کشتی‌های بادبانی فصل مناسبی برای آغاز مسافرت در خلیج‌فارس، دریای سرخ، دریای عمان و حتی آفریقا و چین بوده است.
مشخصات نوروز دریایی
نوروز دریایی در حقیقت یک نوع حساب و یا یک نوع تقویم دقیق دریایی است که پدران باهوش ما از همان روزهایی که جشن نوروز را برگزار می‌کردند، برای مسافرت بر روی دریاها آن را ابداع کردند و به‌طورقطع، این حساب نوروز دریایی که سابقه‌ای به بلندای تاریخ کشورمان دارد، مخصوص ایرانیان است و در حال حاضر نیز دریانوردان قدیمی کم‌وبیش با حساب و یا تقویم نوروز دریایی آشنایی دارند و سفرهای دریایی خود را بر اساس آن آغاز می‌کنند. همچنین، دریانوردان در بنادر هند و پاکستان در روز اول سال دریایی، نارگیل و موز به دریا می‌ریزند و به‌این‌ترتیب، آغاز سال دریایی را جشن می‌گیرند و آرزو می‌کنند که سالی آرام و خوب در پیش داشته باشند (همان، ۹۵).
از آغاز نوروز دریایی، به‌طور محسوس طغیان آب دریاها کم‌تر می‌شود و از شدت بادها نیز کاسته می‌شود. دریانوردان باتجربه و قدیمی خلیج‌فارس، از روی حساب نوروز دریایی، هنگام آرامش دریا و یا موقع وزیدن بادهای شدید و باران‌های موسمی را پیش‌بینی کرده و با توجه به زمان وزش باد و توفان و بارندگی، وقت مناسب را انتخاب و مسافرت دریایی خود را آغاز می‌کردند.
اسماعیل رائین درباره‌ی اساس و ریشه نوروز دریایی می‌نویسد: «دانش نجوم و ستاره‌شناسی یکی از فنون موردنیاز دریانوردان باستان بوده است. نمی‌دانیم که دریانوردان، تقویم مخصوص دریایی مدون داشته‌اند یا نه؟ امّا اکنون دریانوردان خلیج‌فارس تقویم محلی مخصوص دارند که آغاز آن روز نهم مرداد (۳۱ ژوئیه) هرسال است. به کار بردن کلمه نوروز در این تقویم، ما را بر آن می‌دارد تا بگوییم: از روزگارانی که نوروز در ایران متداول شده، نوروز دریایی نیز در بین ناو رانان و ناخدایان معمول گشته است» (رائین، ۵۰۵:۱۳۵۶).
اسماعیل رائین، همچنین درباره تعیین روز نهم مرداد به‌عنوان روز اوّل نوروز دریایی، می‌نویسد: «طی تحقیقاتی که در بنادر جنوب به عمل آمد، بدین نکته واقف شدیم که روز آغاز نوروز دریا، درست هم‌زمان با روز پایان یافتن توفان‌های بسیار شدید شصت‌روزه (۱۱ خرداد تا ۹ مرداد) است که طی سه قرن اخیر که انگلیسی‌ها در هند مستقر بودند، آن را «جون جولای» نامیده‌اند. چنین به نظر می‌رسد که پس از فرونشستن توفان‌های شصت‌روزه و آغاز کار دریا و شروع سال نو قرار داده‌اند و دریانوردان ایرانی آن را «نوروز» یعنی روز آغاز فصل زندگی دریایی و حرکت بر آب‌های ژرف‌دریاهای نقاط مختلف دانسته‌اند».
محمدعلی‌خان بندرعباسی، معروف به سدیدالسلطنه کبابی نیز نوروز دریایی را به ایرانیان نسبت می‌دهد و معتقد است که اعراب، حساب دریا را از پارسیان گرفته‌اند. او می‌نویسد: «دریانوردان تازی حساب دریا را هم از پارسیان مأخوذ داشته و اوّل سال خود نوروز دریا را در اوّل فروردین‌ماه قدیم گذاشته‌اند. حال که سنوات قمری به هزار و سیصد و چهل‌وچهار رسیده است، اوّل فروردین‌ماه قدیمی، هجدهم برج اسد و بیست و سوّم مرداد جلالی، روز دهم اوت فرنگی و ابتدای نوروز دریا بوده است» (سدیدالسلطنه کبابی، ۳۵:۱۳۸۱).
دکتر اقتداری در ارتباط با کلمه «نیروز» که ابن‌ماجد در کتاب «الفوائد» خود به‌کاربرده است، می‌نویسد: «نیروز کلمه فارسی است، یعنی نوروز و توضیح نویسنده نیز مبین آن است که نیروز، اولین روز تقویم دریایی است. یعنی اولین روز آغاز حرکت و فعالیت دریایی در موسم مناسب و اولین روز سال دریایی. امروز هم نزد دریانوردان خلیج‌فارس، آن را (نوروز دریا) می‌گویند و بنا بر تحقیق مرحوم محمدعلی‌خان سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی مینابی، در اواسط تابستان آغاز (نوروز) بوده است» (احمد ابن ماجد، ۱۳۲:۱۳۷۲).
فصل‌های چهارگانه نوروز دریایی
دریانوردان و کشاورزان، نوروزهای سه‌گانه دریایی، کشاورزی و سهیلی را به چهارفصل شامل سه فصل یک‌صد روزه و یک‌فصل شصت‌وپنج روزه تقسیم می‌کنند. فصل‌های صدروزه نیز خود به ده قسمت ده‌روزه، تقسیم می‌شوند و بدین ترتیب مشخص می‌گردند:
۱- ده روز اوّل: روز اوّل تا دهم هرماه به ترتیب «یک در ده»، «دو در ده»، «سه در ده»، «چهاردر ده»، تا «نه در ده» و بالاخره روز دهم «دهی» یا به‌اصطلاح محلی بندر کنگ «غلگ دهی» (GHALG DAHY) نامیده می‌شود.
۲- نیم در دهی: پنج روز از ده روز مذکور را «نیم در دهی» و در نیمه ده‌روزه‌ای بعدی، نیم در بیستی، نیم در سی و الی‌آخر… می‌گویند.
۳- ده روز دوّم: برای شمارش ده روز دوّم به ترتیب یک در بیست، دو در بیست، سه در بیست‌تا نه در بیست و بالاخره «سی» یا «غلگ سی» گفته می‌شود.
۴- روزهای بعدی: این شماره‌ها تا نود و نهمین روز از یک‌صد روز اوّل یعنی «نود در نودونه» ادامه‌دارند و بالاخره به «صد» می‌رسند. صد روز دوّم و سوّم و شصت‌وپنج روز آخر نیز به همین ترتیب شمارش می‌شود تا سال به پایان برسد (نوربخش، ۲۰۳:۱۳۵۸-۲۰۶).
اسماعیل رائین (۱۳۵۶)، همه‌جا نوروز دریایی را ۳۶۰ روز و اولین روز آن را ۹ مرداد اعلام کرده است و درباره خصوصیات این تقویم می‌نویسد: «در بنادر دَیر، طاهری (سیراف)، بُستانه، کُنگ و لنگه که سابقه ساکنان آن در کار دریانوردی، کشتی‌سازی و مسافرت به دریاها از سایر بنادر بیشتر است، سال دریایی را سیصد و شصت روز حساب می‌کنند. آنان سال را به سه صد روز و یک شصت روز تقسیم می‌کنند».
صد روز اوّل: از نهم مرداد آغازشده و به هفدهم آبان خاتمه می‌یابد. این صد روز برای دریانوردان در حکم (بهار دریا) و فصل آغاز مسافرت به اقیانوس هند، بحر احمر، سواحل آفریقا و حتی تا سواحل چین است.
صد روز دوّم: از هجدهم آبان آغازشده و در بیست و هفتم بهمن‌ماه پایان می‌پذیرد. سواحل شمالی خلیج‌فارس و حتی نزدیک به ثلث عرض خلیج در این منطقه که عمق ۹۰ متری در آن واقع‌شده، دستخوش انقلابات جوی می‌شود، ولی باوجوداین، دریانوردان ایرانی خلیج‌فارس با شجاعت و شهامت فراوان در این فصل نیز به دریا می‌روند.
صد روز سوّم: در صد روز سوّم که از بیست و هشتم بهمن آغاز می‌شود و در چهارم خرداد خاتمه می‌پذیرد، چند انقلاب هوا و توفان دریایی روی می‌دهد و دریانوردان در این فصل، از رفتن به دریا پرهیز می‌کنند.
شصت روز آخر: در شصت روز آخر سال که از پنجم خرداد آغاز و به سوّم مرداد خاتمه می‌یابد، خلیج‌فارس و بحر عمان با انقلابات شدید دریایی اقیانوس هند مصادف است، رفتن به دریا به‌کلی ممنوع بوده و ناخدایان و صاحبان کشتی‌ها با کشیدن سفاین خود به خشکی، به تعمیر کشتی و استراحت می‌پردازند. »
منابع:
۱. نوربخش، حسین (۱۳۷۶) ایرانیان دریانورد، پیشگام و نوآور در دریاها، تهران: کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران
۲. رایین، اسماعیل (۱۳۵۶) دریانوردی ایرانیان، جلد اوّل و دوّم، تهران: انتشارات جاویدان
۳. احمد ابن ماجد، شیخ شهاب‌الدین (۱۳۷۲) الفوائد، فی اصول علم البحر و القواعد: آیین‌های دریانوردی کهن در اقیانوس هند و خلیج‌فارس، ترجمه احمد اقتداری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
۴. سدید السلطنه کبابی، محمدعلی (۱۳۸۱) صید مروارید (المناص فی احوال الغوص و الغواص)، تهران: تصحیح احمد اقتداری، سازمان میراث‌فرهنگی کشور
۵. نوربخش، حسین (۱۳۵۸) بندرلنگه در ساحل خلیج‌فارس، بندرعباس: اداره‌کل فرهنگ و هنر هرمزگان
*گزارش: بنیامین انصاری‌نسب