صنایع دستی برای بقا به کاربردی شدن نیاز دارد؛ کاری که هنرمند حصیرباف اهل چالوس انجام داد و با استفاده از برخی ایده‌های نوآورانه توانست هنر بومی حصیربافی را که سال‌هاست در ساختار سنتی‌اش باقی مانده بود، روی ریل جدیدی قرار دهد و آن را با صنعت مد و لباس پیوند بزند.
به گزارش خبرنگار ایرنا، امروز ۱۰ ژوئن برابر با ۲۰ خرداد روز جهانی صنایع دستی است. سازمان یونسکو از سال ۱۹۶۴ شورای جهانی صنایع دستی را تأسیس کرد تا این بخش از میراث معنوی مردم سراسر دنیا با نگاهی ویژه‌تر مورد توجه قرار گیرد.
صنایع دستی در مازندران پیشینه و پشتوانه‌ای غنی دارد. سبک زندگی بومیان این منطقه از شمال کشور در کنار ویژگی‌های اقلیمی آن سبب شد که تولیدات بومی کالاهای مورد نیاز زندگی در مازندران متنوع باشند. اما صنایع دستی در این استان هنوز با جایگاهی که می‌تواند داشته باشد فاصله زیادی دارد.
کارشناسان دلایل متعددی را عامل عقب ماندن مازندران در بازار صنایع دستی ایران نسبت به سایر کشورها می‌دانند. به اعتقاد صاحب‌نظران عواملی اعم از کم‌توجهی و حتی بی‌توجهی دستگاه‌های مرتبط با رونق بازار این محصولات، ضعف در معرفی و بازاریابی صنایع دستی مازندران، انجام نشدن برندسازی، جای خالی سرمایه‌گذاری در بخش صنایع دستی مازندران و البته مهم‌تر از همه کم‌توجهی به روزآمدی محصولات صنایع دستی در مازندران برای کاربردی شدن این محصولات در کمتر دیده شدن صنایع دستی مازندران دخیل هستند.
اما در این بین برخی از هنرمندان صنایع دستی مازندران طی سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند که با وجود همه کاستی‌های مربوط به زیرساخت‌های عرضه محصول، چالش‌های تولید و ضعف‌های حمایتی، خودشان دست به کار شوند و دست‌کم در حلقه اصلی بازاریابی محصولات صنایع دستی، یعنی به روزآوری تولیدات صنایع دستی گام‌های مناسبی بردارند.
ریل‌گذاری جدید در حصیربافی
پروانه زند هنرمند اهل چالوس یکی از همین افراد است که طی چند سال اخیر توانسته با برخی نوآوری‌ها و ایده‌های خلاقانه هنر بومی حصیربافی را از ساختار سنتی‌اش و مسیر تولید محصولاتی مانند زنبیل و کلاه و زیرانداز خارج کرد و به صنعت مد و لباس گره زده است.
این هنرمند چالوسی در کارگاه خانگی‌اش حصیر را با همان محصولات بومی اولیه به محصولاتی مانند ظرف‌های کاربردی و بویژه کیف‌هایی با طرح‌های به‌روز و متنوع تبدیل می‌کند که این ایده‌های او در فضای مجازی و بازار آنلاین مورد توجه برخی کاربران قرار گرفته است.
زند از حدود یک دهه پیش به هنر حصیربافی علاقه‌مند شد و پس از گذراندن دوره‌های آموزشی و فراگیری حصیربافی تصمیم گرفت فعالیت خود در این عرصه را با شیوه‌ای جدید ادامه دهد. به گفته خودش نخستین بار این ایده زمانی به ذهنش رسید که تلاش کرد آموخته‌های خود از بافت حصیر را برای شکل دادن به این بافته‌ها بیازماید. یک ظرف را الگوی تولید ظرفی حصیری قرار داد و توانست آن را به سرانجام برساند.
این هنرمند صنایع دستی می‌گوید: من از سر علاقه وارد رشته حصیربافی شدم. اما پس از مدتی حس کردم که در این رشته باید کاری متفاوت انجام دهم تا بتوانم محصولات متناسب با نیاز بازار ارائه دهم. به همین دلیل تصمیم گرفتم حصیربافی را به روز کنم و سراغ تولید محصولات جدید بروم. البته طبیعتا آزمون و خطا باید انجام می‌شد تا به یک مسیر مشخص می‌رسیدم. در نهایت روی تولید کیف‌های حصیری با طرح‌ها و ایده‌های جدید متمرکز شدم که خوشبختانه مورد توجه قرار گرفت.
کیف‌های حصیری که او در کارگاهش تولید می‌کند طرح‌های متعدد و متفاوتی دارند. برای هر کدام از طرح‌ها نیز نام مستقلی را انتخاب کرده است. این هنرمند چالوسی در این باره اظهار می‌کند: برای طراحی کیف‌ها از ایده‌های دخترم که دانش‌آموخته معماری است بهره می‌گیرم. در ایده‌پردازی هم تلاش می‌کنیم که صرفا به حصیری بودن کیف بسنده نکنیم. یعنی هدف ما این نیست که محصولی حصیری ارائه کنیم که چند وسیله در آن قرار بگیرد، اما کاربرد یک کیف مناسب در آن تعریف نشده باشد. به همین دلیل روی اجزای مختلف آن مانند تعبیه بندهای کوتاه و بلند، در نظر گرفتن جیب‌های مختلف، درست بسته شدن درِ کیف و فرم هندسی و ظاهر آن فکر می‌کنیم. پس از اتود زدن برای هر طرح به یک ایده نهایی می‌رسیم و آن را اجرایی می‌کنیم.
توجه به نیاز مصرف‌کننده
در کارگاه حصیربافی خانم زند کیف‌هایی دیده می‌شود که ساختاری تلفیقی دارند. کیف‌های تلفیقی از حصیر و پارچه یا حصیر و چرم را می‌توان در آثار تولیدی این هنرمند یافت که به کار بردن سایر هنرهای سنتی در تولید این محصولات را نشان می‌دهد.
او درباره استفاده از مصنوعاتی مانند چرم، فلز و پارچه در تولید آثارش می‌گوید: وقتی قرار است هنر-صنعتی مانند حصیربافی را به صنعت مد گره بزنیم باید اجزای مختلفی را در نظر بگیریم. استفاده از پارچه‌های مختلف با طرح‌های متعدد یا بعضی قسمت‌های چرمی به ما کمک می‌کند که محصولات حصیری متنوع‌تری تولید کنیم. ضمن این که به خریدار در استفاده از محصول با توجه به طرح‌ها و رنگ‌های پارچه‌ای که در محصول به کار گرفته می‌شود امکان بیشتری داده می‌شود. از طرفی هم پارچه‌ها به ما این امکان را می‌دهند که فضای ایجاد شده در کیف را کاربردی‌تر کنیم.
نکاتی که زند به عنوان بخشی از فرآیند طراحی محصولی برآمده از یک هنر سنتی بیان می‌کند در واقع پایش و رصد نیاز بازار است. یعنی همان نکاتی که در هنر-صنعت صنایع دستی امروز مازندران و استان‌های شمالی لازم است به شکلی جدی مورد توجه قرار بگیرد تا صنایع دستی این خطه از حالت ویترینی خارج شود و جایگاهی کاربردی در زندگی روزمره بیابد.
بازار مجازی، فروش واقعی
یکی از چالش‌های مهمی که هنرمندان صنایع دستی با آن معمولا مواجه هستند کمبود فضا برای عرضه محصولات است. همواره در بیان مشکلات مربوط به هنرمندان صنایع دستی این نکته بیان می‌شود که باید بازارچه‌های دائمی صنایع دستی برپا شوند. هرچند که این نکته امری مهم است و باید تحقق یابد، اما نمی‌توان از این واقعیت چشم پوشید که امروز فضای مجازی و بستر اینترنت بزرگترین بازار برای محصولات اینچنینی است. فرصت و ظرفیتی که برخی هنرمندان صنایع دستی مانند زند به آن در کارشان توجه کرده‌اند و از آن بهره می‌گیرند.
محصولات حصیری تولید شده توسط زند عمدتا به صورت آنلاین عرضه می‌شود. او برای فروش محصولاتش بیشتر از این‌که به بازارچه‌ها و فروشگاه‌ها تکیه کند، روی فضای مجازی متمرکز شد و از این فرآیند نیز راضی به نظر می‌رسد.
این هنرمند صنایع دستی اظهار می‌کند: صفحه‌ای در اینستاگرام برای معرفی محصولات راه انداخته‌ایم که دخترم آن را مدیریت می‌کند. در این صفحه هم محصولات و ویژگی‌های آن‌ها معرفی می‌شوند و هم بخش مهمی از کار فروش صورت می‌گیرد. در دو سال اخیر که کرونا آسیب بسیار زیادی به تولیدکنندگان صنایع دستی زد ما در این صفحه فعالیت‌مان را ادامه دادیم. خوشبختانه فروش مناسبی هم داشتیم. فضای مجازی یک بازار دائمی برای عرضه این محصولات است. ضمن این که گستردگی این بازار قابل قیاس با بازارچه‌ها و فروشگاه‌ها نیستند. به واسطه همین صفحه محصولات این کارگاه در استان‌های مختلف فروخته شده است. حتی به چند کشور هم تا کنون کیف‌های حصیری ما رسیده است. این فرصتی است که فضای مجازی به بازار محصولات می‌دهد.
روزآمدی روی پایه‌های سنت
هرچند که ظاهر محصولات حصیری تولید شده در این کارگاه، مدرن و به روز هستند، اما ماهیت این محصولات و بسیاری از فرآیندهای تولید در آن تفاوت چندانی با هنر بومی حصیربافی ندارد. ماده اولیه تولید حصیر در این کارگاه امروزی مانند کارگاه های سنتی گیاه « گالی » است. گره‌ها هم همان گره‌های سنتی هستند که از دیرباز تا کنون برای تولید حصیر استفاده می‌شد. هم از گره‌های مرسوم در شمال استفاده می‌کند و هم از گره‌هایی که در سایر نقاط ایران برای بافت حصیر استفاده می‌شود. اما روش استفاده از بندهای تولید شده از گالی برای بافت و همچنین بهره‌گیری از حصیرهای تولید شده متفاوت است. در حقیقت تولیدات به روز حصیری در این کارگاه همچنان بر پایه سنت‌های حصیربافی استوار هستند.
در کارگاه حصیربافی او اکنون چهار نفر نیز مشغول به کار هستند که به او در تولید محصولات و تأمین سفارش‌ها کمک می‌کنند. به عبارتی دیگر او با ایده‌های نوآورانه مرتبط با صنایع دستی و هنری که در محدوده سنت‌ها مانده بود علاوه بر این‌که توانست هنر بومی حصیربافی را روی ریل جدیدی قرار دهد، در مسیر اشتغال‌زایی نیز گام برداشت.
بهره‌گیری از این نگرش‌های روزآمد در هنر-صنعت درآمدزای صنایع دستی می‌تواند سایر رشته‌های صنایع دستی مازندران را نیز توانمند و پررونق کند. صنایع دستی در بسیاری از مناطق مازندران همچنان در ساختار سنتی‌اش باقی مانده و به دلیل تغییر سبک زندگی و فاصله گرفتن محصولات از فضای زندگی روزمره، بسیاری از این تولیدات ارزشمند صرفا با نگاهی ویترینی مورد توجه قرار می‌گیرند.
تولید آگاهانه در صنایع دستی
کارشناسان و صاحب‌نظران این حوزه نیز معتقدند که صنایع دستی بویژه در استانی مانند مازندران باید برای خروج از بن‌بست کنونی راه‌های جدیدی در پیش بگیرد. دکتر علی ماهفروزی پژوهشگر و مدرس مبانی گردشگری معتقد است که تولیدکنندگان محصولات صنایع دستی باید زندگی امروز مردم را در تولید محصولات‌شان مد نظر قرار دهند.
وی می‌گوید: صنایع دستی به پایش و سنجش در همه بخش‌ها نیاز دارد. یعنی هنرمند صنایع دستی ما باید نیاز جامعه در مسائلی مانند پوشاک، مد و حتی معماری داخلی را بداند. مثلا یک تولیدکننده جاجیم یا گلیم امروز لازم است به تولید محصولاتی فکر کند که در طراحی‌های داخلی امروزی کاربرد داشته باشد. صنایع دستی تولید محصولی سنتی بدون توجه به نیاز مخاطب نیست. اتفاقا طراحی و تولید محصولی مبتنی بر اصول بومی تولید آن محصول برای استفاده شدن در زندگی مخاطب امروزی است.
دکترای مدیریت گردشگری می‌گوید: آن‌چه که تولیدکنندگان صنایع دستی باید توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند تولید آگاهانه محصول است. اگر قرار است و می‌خواهیم صنایع دستی را رونق دهیم یک بخش مهم از کار باید توسط هنرمندان و تولیدکنندگان صنایع دستی رقم بخورد. در غیر این صورت محصول تولید شده به مرور از دایره توجه مخاطب حذف می‌شود.
صنایع دستی در مازندران هنوز راه زیادی تا رسیدن به نقطه مطلوب دارد. اما در کنار لزوم رفع مشکلات و کمبودهای ناشی از ضعف در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای رونق صنایع دستی این استان که باید توسط مسئولان مرتبط برطرف شوند، خود هنرمندان صنایع دستی هم باید در مسیری جدید دست به تولید محصولاتی کاربردی بزنند. مسیری که در آن باید پا را فراتر از چرخه کاملا سنتی طراحی، تولید و عرضه محصول بگذارند و با تکیه بر اصول اولیه تولید محصولات صنایع دستی، محصولاتی کاربردی و باب سلیقه و نیاز زندگی مصرف‌کننده هزاره سوم تولید کنند. محصولاتی که در همه فرآیندها از طراحی تا عرضه معیارهای به‌روزتری داشته باشند.