تندیس برنزی «شاپوردختک»، همسر بهرام دوم ساسانی، در موزۀ امیر قطر چه می‌کند؟ کسی نمی‌داند. از این تندیس که مربوط به شهبانوی ساسانی، نوۀ شاپور یکم است، به تازگی در مجموعۀ آل ثانی، گنجینۀ امیر قطر رونمایی شده است؛ تندیسی بزرگ با دستی که از شانه شکسته و دست دیگری که از مچ قطع شده. وزارت میراث فرهنگی که به تازگی، بعد از هشت‌سال، دربارۀ توقیف سنگ‌نگاره ساسانی در فرودگاه لندن توضیح داده و پیگیر بازگشت آن به ایران است، هنوز به نمایش مجسمۀ شهبانوی ساسانی در قطر واکنشی نشان نداده است. یکی از باستان‌شناسان تأیید می‌کند که این تندیس مربوط به استان فارس است و به بیرون مرز قاچاق شده است.
روزنامه پیام ما نوشت: از جنجال سنگ‌نگارۀ ساسانی هنوز یک هفته نمی‌گذرد. باستان‌شناس ارشد موزۀ بریتانیا گفته بود که تاکنون ندیده در قاچاق آثار باستانی کار تا جایی پیش برود که قطعه‌ای را از دل کوه جدا کنند. این اثر که دی‌ماه ۹۴، در کشف و ضبط شده بود، قرار است پس از سه‌ماه نمایش در موزۀ بریتانیا، به ایران برگردانده شود. حالا تصویری از رونمایی یک مجسمۀ برنزی کامل در موزۀ امیر قطر منتشر شده که علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس و پژوهشگر تاریخ می‌گوید، بدون شک مربوط به دوره ساسانی است و معلوم نیست چطور از استان فارس به گنجینۀ آل ثانی راه پیدا کرده است.
جعفری‌زند، باستان‌شناس، معمار و پژوهشگر تاریخ، با انتشار تصویر این تندیس در صفحۀ شخصی اینستاگرامش نوشت: «مجسمۀ برنزی بانوی ساسانی که براساس نوع پوشش، کلاه و لباس، احتمالاً از آن شاپوردختک، همسر بهرام دوم، پنجمین پادشاه ساسانی است. و شگفتا! معلوم نیست چگونه سر از موزۀ امیر قطر درآورده است. این نخستین‌بار است که پیکر یک بانوی ساسانی با این ابعاد رونمایی شده است.» او به «پیام ما» می‌گوید که نمی‌داند قاچاقچیان به چه صورتی اثری با این ابعاد را از کشور خارج کرده‌اند. این تندیس مربوط به «شاپوردختک»، (دختر شاپور) شهبانوی ساسانی و همسر بهرام دوم (سده سوم میلادی) است؛ دختر شاپور میشانشاه و نوه شاپور یکم.
این باستان‌شناس می‌گوید به‌تازگی متوجه شده علاوه بر این اثر، تندیس دیگری نیز از کشور خارج شده است. تندیس موبد کرتیر که موبد بلندپایۀ زرتشتی در دوران ساسانی بوده است. او می‌گوید: «اوایل دهۀ ۸۰، در کنگره‌ای در استان فارس، مقاله‌ای دربارۀ موبد کرتیر ارائه شد. اما این انتقاد مطرح شد که این اثر از حفاری قاچاق به‌دست آمده و از آنجا که اصالتش معلوم نیست، مقاله دادن درباره‌اش صحیح نیست. وقتی تصاویر اثر بیرون آمد مشخص بود که مجسمه اصل است و بدل نیست؛ نیم‌تنه‌ای از موبد کرتیر با علامت قیچی روی کلاه. گذشت و اخیراً دیدم که موزۀ میهو در کیوتوی ژاپن که بخش بزرگی از آثار آن ایرانی است، از همین اثر رونمایی کرده است. پیداست که موبد کرتیر به دست قاچاقچیان اشیای فرهنگی از موزۀ میهو سر درآورده.»
ایران پیگیری کند
گنجینۀ آل ثانی، متعلق به خاندان امیری قطر، گنجینه‌‌ای عظیم از آثار باستانی و تاریخی را در خود جای داده است و سابقه برخی قطعه‌های آن به ۵ هزار سال می‌رسد. موزۀ شیخ فیصل‌بن‌قاسم آل ثانی، مبلمان، هنر اسلامی، سلاح، سکه، فرش، ماشین‌های قدیمی، استخوان‌های ماقبل تاریخ و فسیل‌های دایناسورها را به نمایش می‌گذارد. راه یافتن آثار قاچاق به مجموعۀ آل ثانی، مسبوق به سابقه است. اوایل فوریه ۲۰۲۱، شاهزاده حمدبن‌عبدالله آل ثانی، بز برنزی یمن، به نام «عطار» را در کاخ فونتن‌بلو فرانسه و موزه‌های توکیو به نمایش گذاشته بود. در آن زمان احمد الرباعی، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در نامه‌ای به آنا پائولینی، مدیر دفتر منطقه‌ای یونسکو در دوحه، از یونسکو و پلیس اینترپل خواسته بود نقش بشردوستانۀ خود را ایفا کنند و علیه کسانی که مسئول قاچاق و به نمایش گذاشتن بز برنزی هستند اقدام قانونی انجام دهند. این مجسمۀ برنزی از سایت «مریمه» در منطقۀ حریب در استان مارب غارت شده بود و الرباعی در نامه‌اش خواسته بود که اثر، مطابق توافق‌نامه‌ها و قوانین بین‌المللی مربوط به مبارزه با قاچاق آثار باستانی و مالکیت معنوی، به کشور مبدأ خود، یمن، بازگردانده شود.
حالا جعفری‌زند می‌گوید در مجموعۀ امیر قطر اشیای ایرانی بسیاری به نمایش درآمده و نمایش تندیس شهبانوی ساسانی هم صد‌درصد قابل پیگیری است: «این اثر مطمئناً از ایران خارج شده و پلیس بین‌الملل باید پیگیر بازگشت آن باشد. البته به‌تازگی وقتی اشیایی را از کشور خارج می‌کنند، در مقصد نهایی می‌گویند مثلاً از افغانستان به‌دست آمده و «ایران فرهنگی» را در نظر می‌گیرند، نه جغرافیای فعلی ایران را. این کار را می‌کنند تا پیگیری ممکن نشود.» به گفتۀ او دربارۀ این مجسمۀ برنزی تاکنون ایران اقدامی انجام نداده است. ایران باید بلافاصله ادعای مالکیت را پیگیری کند و دربارۀ اینکه آثار چطور از ایران خارج شده و به مجموعۀ امیر قطر و موزۀ میهو راه پیدا کرده است، به جواب برسد.
این باستان‌شناس هنوز تندیس شهبانوی ساسانی را از نزدیک ندیده است اما از نگاه او، پیداست که اثر ابعاد بزرگی دارد و بخشی از آن توپُر است. «تاکنون از دورۀ ساسانی چنین اثری رونمایی نشده است. در سایت‌های باستان‌شناسی نیم‌تنه از پادشاهان ساسانی کشف شده اما هرگز تندیس برنزی کاملی از زن ساسانی یافت نشده بود. من مطمئن هستم که این مجسمه در فارس پیدا شده است.»
تیشه زدن به ریشۀ فرهنگ
از انتشار خبر کشف نقش‌برجستۀ ساسانی در لندن فقط یک هفته می‌گذرد؛ اثری که به عکس اظهارات دیگر باستان‌شناسان، جعفری‌زند می‌گوید، از کوه جدا نشده و مثل آثار زندان والرین در بیشاپور، بخشی از یک پازل است؛ نقش‌برجسته‌هایی که وقتی کنار هم قرار می‌گیرند، موضوعی را روایت می‌کنند. این اثر هم مربوط به فارس است و با وجود سنگینی و ابعاد قابل توجه، از مرز رد شده است. علیرضا جعفری‌زند می‌گوید در کشور پهناوری چون ایران که هر گوشه‌وکنارش تپه‌ای تاریخی و محوطه‌ای باستانی است، نمی‌توان برای همۀ آثار مأمور گذاشت. او دربارۀ افزایش قاچاق آثار تاریخی، میراث فرهنگی را متهم نمی‌کند. «باید چندهزار مأمور گماشت تا این آثار غارت نشود؟ چطور می‌توان از محوطه تاریخی بزرگی مثل سروستان یا داراب‌گرد با یک موتوسیکلت و بدون اسلحه مراقبت کرد؟ مسئله این است که باید راههای خروجی کشور کنترل شود تا این آثار از مملکت خارج نشود. اگر می‌دانستیم که بازار قاچاق یکی دو مورد است، قابل کنترل بود اما امروز هر فرد معمولی به‌زعم خود دنبال گنج است و فکر می‌کند هر جا زیر خاک طلاست. دستگاههای فلزیاب در دسترس است و بعضی حتی فکر نمی‌کنند که کارشان خلاف قانون است. از طرف دیگر ما مرزهای بی‌شماری داریم و آن کسی که اثر تاریخی را غارت می‌کند، راه خارج کردنش را هم یاد می‌گیرد.»
او ادامه می‌دهد: «اگر نقش‌برجسته‌ای را که در لندن سروصدا کرده است باستان‌شناسان در سایت کشف می‌کردند، بسیار به شناخت فرهنگ گذشتۀ ما کمک می‌کرد. وقتی این آثار از زمین خارج می‌شود، ۷۰ درصد ارزش خود را از دست می‌دهد، بی‌هویت می‌شود. جایی که مجسمۀ بانوی ساسانی کشف شده، کاخ یا معبد بوده؟ جواب این سؤال را نمی‌دانیم، چون اثر را از مکان کشفش بیرون برده‌اند. افرادی که در کار قاچاق هستند، آگاهی ندارند و تیشه به ریشۀ فرهنگ می‌زنند. این کار دست‌های ناپاک افراد قاچاقچی است که چنین خیانتی به مملکت می‌کنند.»
شهبانوی برنزی به آن سوی خلیج فارس تعلق ندارد
قلمرو امپراتوری ساسانی گسترده بود؛ از بلخ و خوارزم تا بحرین و موصل. در سال ۹۷ هیئت دولتی موزه‌های قطر در بیانیه‌ای خبر داد که قدیمی‌ترین آثار باستانی مربوط به دورۀ ساسانی و صدر اسلام در این کشور کشف شده است. دانشگاه لندن در کشف این آثار در منطقۀ یوگبی (غربا) همکاری کرده بود و تأکید کارشناسان بر این بود که آنچه یافت شده، یکی از قدیمی‌ترین آثار باستانی اسلامی در منطقه است که قدمت آن به پایان دورۀ ساسانی ( ۵۳۸ تا ۶۷۰ میلادی ) بازمی‌گردد. اما آیا این گستردگی و قدمت می‌تواند نشانی از تعلق تندیس برنزی شهبانوی ساسانی به سرزمین قطر باشد؟
جعفری‌زند چنین پاسخی دارد: «قلمرو ایران ساسانی پهناور بوده و جایی که امروز کویت و عمان است را هم در برمی‌گیرد. در همۀ این نقاط آثار ساسانی وجود دارد. در حاشیۀ خلیج فارس، کویت مهمترین نقطه است و آثاری از دوران هخامنشی و سلوکی را در خود جای داده. از دورۀ هخامنشی آثاری هم در لبنان داریم. اما مسئله این است که قلب امپراتوری ساسانی همین ایران فعلی است. حتی در زمان ساسانی به نقاط دیگر انیران می‌گفتند؛ ملیت‌های دیگری که تحت سیطره امپراتوری ساسانی بودند. بیشترین آثار این دوره را در ایران فعلی داریم؛ مثل فارس و کرمانشاه. از سوی دیگر برخی آثار امضای مبدأ را دارند. مثل نقش برجستۀ ساسانی در لندن که معتقدم مربوط به فارس است، چون تکنیک حجاری فارس با کرمانشاه متفاوت است. بنابراین غیرمحتمل است که مجسمه بانوی ساسانی در آن سوی دریا به‌دست آمده باشد. مطمئنم که مال کشور ماست.» حالا باید منتظر واکنش و پیگیری وزارت میراث فرهنگی کشور بود که سال‌هاست بر گردشگری تمرکز کرده و نگاهش به میراث فرهنگی هم اقتصادی است.