بسیاری از رسوم و آیین‌هایی که امروزه در سواحل خلیج‌فارس برپا می‌شود و از گذشته به یادگار مانده‌اند و مطالبی که درباره راز و رمز دریا بیان می‌شود، بدون شک ریشه در فرهنگ دریایی ایرانیان دارند، با مطالعه این آداب و رسوم به‌خوبی می‌توان به عمق، قدمت، دیرپایی، ماندگاری و گسترش فرهنگ دریایی خود آگاه شد.
خلیج‌فارس از دیرباز پایگاهی برای دادوستد کالا و تلاقی اندیشه‌ها و عقاید، میان آسیا و آفریقا بوده است. هندی‌ها، آفریقایی‌ها، اروپایی‌ها و سامی‌ها طی قرن‌ها، گذارشان به این حدود افتاده است و بسیاری از ایرانیان نیز از راه خلیج‌فارس به گوشه و کنار جهان رفته‌اند و هنوز هم می‌روند. به‌همین دلیل آداب و رسوم مردم سواحل جنوبی کشور به دلیل مجاورت با دریا و تماس نسبتاً ناچیز با داخل فلات ایران با آداب و رسوم دیگر نقاط ایران تفاوت‌های آشکاری دارد و شاید به‌همین علت باشد که بعضی از آداب و رسوم، مردم این نواحی در نظر ما شگفت‌انگیز و جالب جلوه می‌نماید.
از جمله این آداب و رسوم می‌توان به آیین‌های باران‌خواهی، گِلی ساختن، سنّت پیش‌بینی وضعیت هوا و دریا، چگونگی برپایی سنت نوروز دریا، مراسم ستنی شوشی و رزیف، مراسم چهاردهی، مراسم دریا مابَر اشاره کرد. لذا در این نوشتار سعی شده است به یکی از آداب و رسوم و آیین‌های دریانوردی سنّتی که برپایی آیین و سنت نوروز دریا است، پرداخته شود.
از روزگاران کهن تا به امروز خلیج‌فارس همواره مورد توجه ملل گوناگون بوده و ساکنان اطراف آن از نخستین انسان‌هایی بوده‌اند که با فنون دریانوردی آشنا شده و همواره به تردد و رفت و آمد و کشتی‌رانی در آن اشتغال داشته‌اند. از آن جایی که خلیج‌فارس از دوره تمدن‌های بین‌النهرین، اولین راه دریانوردی و ارتباط بازرگانی دنیای قدیم بوده است، بنابراین سفرهای دریایی مستمر و بدون وقفه ایرانیان به سواحل و بنادر دوردست، توسعه هرچه بیشتر قلمرو دریایی ایرانیان، ابداعات و ابتکارات ایرانیان در زمینه دریانوردی و کشتی‌سازی، ابزارها و لوازم کشتی‌ها، دانش هدایت کشتی‌ها، راهنامه‌ها، دستورالعمل‌های دریایی، ترسیم نقشه‌ها، تعیین مسیرهای عبور و مرور کشتی‌ها، ابداع لغات، واژه، اصطلاحات و بسیاری از مسائل دیگر دریایی، سبب به وجود آمدن فرهنگ بسیار غنی و پربار در امر دریا و دریانوردی، کشتی و صید و صیادی در میان ایرانیان شده است.
از این‌رو آداب و رسوم دریانوردی سنتی خلیج‌فارس شامل همه دانسته‌ها، علوم، مهارت‌ها، واژه‌ها، آداب و رسوم، ابداعات و ابتکارات دریایی ایرانیان است که در طول تاریخ دریانوردی خود کسب کرده و مورد استفاده قرار داده و در طی قرون بعدی در اختیار جهانیان قرار داده‌اند.
نوروز و دریانوردی
دریانوردان، نوروز را که یکی از مهم‌ترین پدیده‌های فرهنگی ایران در جهان است، در سواحل جنوب ایران و حتی در گستره وسیعی از اقیانوس هند در «تقویم دریانوردی» به‌کار می‌گیرند. از آن جایی که نوروز در خلیج‌فارس، به‌طور کامل با شرایط نجومی، وزش بادها و نیز تغییرات اقلیمی تطبیق دارد، بنابراین تمام ساکنان و دریانوردان خلیج‌فارس آن را از قدیم‌الایام به‌عنوان مبنای فعالیت‌های هماهنگ خویش به کار برده‌اند. چنین هماهنگی فقط با به‌کار بردن تقویم شمسی بایستی امکان‌پذیر بوده باشد. تداوم رسم و سنت به‌کارگیری نوروز به عنوان مبدأی برای محاسبات نجوی و انجام سفرهای دریایی، کم‌کم موجب پدید آمدن نوع خاصی از نوروز موسوم به «نوروز دریا» در منطقه خلیج‌فارس شده است.
ایرانیان از دیرباز روز دهم مرداد هر سال را که برابر است با روز اول ماه اوت فرنگی به نام نوروز دریا می‌نامیدند و آن را روز شروع دریانوردی قرار داده بودند. آنها این روز را که آغاز آرامش آب‌ها و بهار دریا و وزش بادهای موسمی است جشن می‌گرفتند و با گل و گیاه و شاخه سبز درختان خصوصاً با موز و نارگیل و میوه‌های گرمسیری به میانه دریا می‌رفتند و پس از شکر و سپاس به درگاه خداوند که دریا را برای آنها آفریده و آن را رام و مسخر آنان ساخته است، گل و گیاه و میوه‌ها را به نذر فرشته آب و دریا به پیشگاه خداوند هدیه می‌کردند و به آب‌های بیکران دریای پارس که به اعتقاد ایرانیان شامل دریای سرخ، دریای فارس، دریای مکران، دریای هند و دریای چین می‌شد، می‌ریختند و به شادی می‌پرداختند. پس از یک روز شادمانی به بنادر و جزایر و سواحل محل سکونت خود باز می‌گشتند و از فردای آن روز با امید فراوان به عنایت خداوند سفرهای دور و دراز دریایی خود را آغاز می‌کردند.
نوروز دریایی، روزی برای جشن زمان است. روز آرامش دریا و زمانی که در آن باید کار دریایی را ( صید و صیادی، تجارت و سفر) آغاز کرد. در اوستا، از این روز با نام «اَمرتات» یاد می‌شود و جشن اَمردادگان با الهام از نقش آب و با آب‌پاشان در ایران و موز و نارگیل به آب انداختن در هند و برخی از کرانه‌های دریایی آفریقا آغاز می‌شود. این جشن دریایی دارای دو بعد جسمانی و غیرجسمانی است. در بعد غیرجسمانی، سخن از جاودانی و بیمرگی و روندگی دارد و در عالم جسمانی، آن است که نگهبان گیاهان و روییدنی‌هاست (ودادی۲۹:۱۳۸۹).
با نگاه به آنچه آمد باید گفت که ایرانیان نخستین مردمانی هستند که روز جهانی دریانوردی که روز راستین آرامش دریا و آغاز دریاپیمایی‌های بدون بیم است را با خِرَد و هوش خدادادی ساخته‌اند و جایگاه بلند این روز جهانی نیز برای ایرانیان است(۱).
برآمد
بسیاری از رسم‌ها و آیین‌هایی که از گذشته به یادگار مانده و امروزه در سواحل خلیج‌فارس رواج دارد و مطالبی که درباره راز و رمز دریا بیان می‌شود، بدون شک ریشه در فرهنگ دریایی ایرانیان دارند. بررسی و مطالعه سنت‌ها و آداب و رسوم مرتبط با زندگی دریایی، نشان دهنده اهمیت، دیرپایی، ماندگاری و زیبایی فرهنگ دریایی ایرانیان است.
مردمان سواحل شمالی خلیج‌فارس به سبب موقعیت جغرافیایی و مجاورت‌های فرهنگی، از نوعی فرهنگ و آداب و رسوم خاصی برخوردارند که نمونه آن را در هیچ کجای ایران نمی‌توان یافت. از سوی دیگر یکی از دلایل شکل‌گیری چنین خصیصه فرهنگی، موقعیت جغرافیایی ویژه خلیج‌فارس است که آن را به یک چهارراه جهانی تبدیل کرده است. چهارراهی که از زمان‌های دور تا به امروز وجود داشته است.
خلیج‌فارس توانسته است از عهد باستان که ارتباطات و تعاملات به شکل محدود برقرار بود تا به امروز که بسیار پیچیده‌تر و گسترده‌تر شده است، همچنان کانون تبادلات و تعاملات و تلاقی فرهنگ‌ها باشد.
با نگاهی به آیین نوروز دریا در خلیج‌فارس به این نتیجه می‌رسیم که آداب و رسوم مردم کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس، پیوندی عمیق و رابطه‌ای صمیمی با زندگی عادی مردم دارد و در واقع بازتاب زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم، شیوه کار و تولید و نحوه زیستن، نشان‌دهنده رفتار، منش، اندیشه و تعلق خاطر و دلبستگی‌ها و وابستگی‌های این دیار پر رمز و راز است. در شکل‌گیری این قبیل فرهنگ و سنت‌ها و آیین‌های دریانوردی خلیج‌فارس علل و عواملی همچون نحوه زندگی، شیوه‌های تولید و زیست، شرایط اقلیمی و جغرافیایی ساحل‌نشینی، بهره‌گیری از ذوق و استعداد فردی و همچنین دو پدیده مهم اجتماعی در تاریخ خلیج‌فارس یعنی تجارت دریایی و مهاجرت (جابه‌جایی جمعیت‌ها) نقش بسزایی داشته است.
پی‌نوشت:
۱- سازمان بین المللی دریانوردی، در سال ۱۹۷۸ میلادی برابر سال ۱۳۵۷ شمسی روز ۲۹ سپتامبر مطابق ۷مهر را به عنوان روز جهانی دریانوردی انتخاب کرده است.
منابع
ودادی، حمید (۱۳۸۹)، نمادگرایی در فرهنگ دریایی کشور، پیام دریا، ش ۱۹۰
مجموعه مقالات «خلیج‌فارس، فرهنگ و تمدن» (۱۳۸۷)، به‌کوشش: محمدباقر وثوقی، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی. ذیل مقاله نوروز دریا (خیراندیش، عبدالرسول، صص۸-۲۴۷)
مصطفی کریمی/ کارشناسی ارشد مطالعات خلیج‌فارس از دانشگاه تهران