فریبا بابائی، پژوهشگر و مسئول پایگاه جهانی جنگل‌های هیرکانی گیلان
محوطه‌های میراث جهانی متعلق به همه است و باید برای نسل‌های آینده حفظ شود؛ این باور همان اصلی است که کنوانسیون میراث جهانی بر پایه آن استوار است. اما چگونه باید باورهای خود را با نگرانی‌ها در مورد تأثیر گردشگری بر سایت‌های میراث جهانی ادغام کنیم.
جنگل‌های سرسبز هیرکانی با آب و هوای معتدل و زیبایی‌های طبیعی همواره یکی از دلایل جذب گردشگران به سمت استان‌های شمالی بوده است. به گونه‌ای که همزمان با آغاز سال جدید و با بهتر شدن وضعیت کرونا، بیش از دو میلیون نفر تنها از استان گیلان بازدید کرده‌اند.
مناطق حفاظت‌شده، به‌ویژه سایت‌های میراث جهانی، از جمله مهمترین جاذبه‌های گردشگری در جهان هستند که در معرض بازدیدهای فزاینده‌ای قرار دارند. سایت‌های میراث جهانی، مناظر فرهنگی و طبیعی برجسته‌ای هستند که انواع اکوسیستم‌ها را پوشش می‌دهند و با دقت بسیار و از طریق فرآیندی که حاصل توافق‌نامه چندجانبه ۱۹۷۲ با مشارکت حدود ۱۹۰ کشور است، انتخاب شده‌اند. حفظ چنین مکان‌هایی مستلزم اقدامات کافی برای تضمین مدیریت سالم اثر از نظر زیست‌محیطی و در عین حال اطمینان از بهره‌مندی جوامع محلی از وجود اثر است. منافع اقتصادی بالقوه‌ای که گردشگری می‌تواند به همراه داشته باشد بدون برنامه‌ریزی دقیق محقق نمی‌شود. درواقع، توسعه کنترل‌نشده گردشگری می‌تواند تأثیرات منفی عمده‌ای بر این جواهرات میراث بشری داشته باشد.
بررسی آمارها نشان می‌دهد که ثبت یک مکان در فهرست میراث جهانی اغلب با افزایش نرخ بازدید همزمان است. بنابراین گردشگری یک موضوع مهم در سایت‌های میراث جهانی است که اکثر مدیران سایت‌های طبیعی آن را به عنوان یک موضوع کلیدی و چالش‌برانگیز در نظر می‌گیرند. مصاحبه‌ها و بررسی‌های انجام شده توسط مرکز میراث جهانی در مکان‌های فرهنگی نیز نگرانی‌های مشابهی را آشکار کرده است؛ این امر لزوم برنامه‌ریزی برای مدیریت پایدار گردشگری در سایت‌های میراث جهانی را بیش از پیش آشکار می‌کند.
گردشگری از یک سو یکی از بزرگترین صنایع جهان با تقریبا ۷۰۰ میلیون گردشگر بین‌المللی در سال ۲۰۰۲ است که حدود ۱۲ درصد از کل تولید ناخالص ملی (GNP) جهان را تولید می‌کند، بنابراین می‌تواند به ابزاری قدرتمند برای غلبه بر چالش‌های زیست‌محیطی و ریشه‌کن کردن فقر، به ویژه در اکوسیستم‌های حساس و مناطق حفاظت شده تبدیل شود. با این حال باید این واقعیت اساسی را در نظر داشت که محیط‌زیست اجتماعی و طبیعی سالم، اولین و مهمترین سرمایه این صنعت جهانی است. بنابراین منطقی است که ذی‌نفعان صنعت گردشگری برای حفاظت پایدار از طبیعت، اهمیت و جایگاه ویژه‌ای قائل باشند. گردشگری نقش قابل‌توجهی در معرفی ظرفیت‌ها، تنوع فرهنگی، دانش و میراث ناملموس و سایر ابعاد یک کشور دارد، که می‌تواند در راستای درک متقابل و ارتقای جایگاه صلح جهانی سهم قابل توجهی داشته باشد. اما از سوی دیگر مدیریت نشدن گردشگران در سایت‌های میراث جهانی وعدم توجه به اصول توسعه پایدار مانند افزایش بی‌رویه ورود گردشگران بدون مدیریت بهینه ساعات بازدید یا مسیرهای بازدید، رفتار نامناسب بازدید چه به لحاظ ارتباط با جوامع محلی، جایگاه‌های سیاسی، مذهبی و اجتماعی و چه به لحاظ شیوه برخورد با آثار طبیعی می‌تواند فشار مضاعفی در امر مدیریت و حفاظت از اثر ایجاد کند. آسیب‌های ناشی از گردشگری از چنان اهمیتی برخوردارند که در ساختار حفاظتی میراث جهانی به عنوان دسته‌ای مجزا با عنوان «فشار گردشگر» طبقه‌بندی شده است. ایجاد گردشگری پایدار در سطح کشور به ویژه در آثار میراث جهانی و بهره بردن از مزایای آن در عین به حداقل رساندن آسیب‌های ناشی از آن، امری است جمعی که باید با همکاری تمامی ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان حوزه گردشگری و میراث‌فرهنگی به‌صورت مشترک محقق شود.
هدایت دولت‌ها، مدیران سایت و بازدیدکنندگان به سمت شیوه‌های گردشگری پایدار تنها راه تضمین حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی جهان است. گردشگری پایدار نه تنها تضمین‌کننده آینده سایت‌های میراث جهانی است، بلکه آینده گردشگری را نیز تضمین می‌کند و یک موقعیت برد-برد برای همه افراد درگیر در امر حفاظت و مدیریت سایت‌های جهانی محسوب می‌شود. در این نوع گردشگری ارزش‌های برجسته جهانی سایت بهتر حافظت می‌شود، گردشگر بازدید دلپذیرتری را تجربه می‌کند و در نتیجه اقتصاد محلی نیز تقویت می‌شود.
بنابراین اجرای هرگونه طرح گردشگری در سایت‌های میراث جهانی هیرکانی باید با توجه به اصول گردشگری پایدار و با توجه به اهداف ذیل دنبال شود:
- حفاظت از ارزش‌های برجسته جهانی و یکپارچگی اثر
- توسعه بهره‌برداری بهینه و پایدار در شکوفایی اقتصاد ملی و محلی
- حفاظت از منافع ملی مربوط به منابع طبیعی کشور
پراکندگی سایت‌های ثبت‌شده هیرکانی در سه استان شمالی گیلان، مازندران و گلستان و قرار گرفتن بخش‌هایی از آن در استان خراسان شمالی و سمنان، وجود حدود ۱۳۴ روستا در شعاع ۵ کیلومتری این سایت‌ها با جمعیتی بیش از ۵۵هزار نفر، ارزش خدمات اکوسیستمی جنگل برای ساکنین روستاها و غیره باعث شده تا مدیریت و حفاظت از این سایت‌ها، فراوزارت‌خانه‌ای و فرابخشی بوده و چندین نهاد و وزارتخانه به دلیل اهمیت موضوع درگیر این امر باشند. به همین دلیل در مدیریت پایدار گردشگری در سایت‌های هیرکانی، توجه به‌عدم موازی‌کاری در حفاظت و مدیریت پایدار گردشگری سایت‌های ثبت شده، بررسی دقیق وضعیت موجود، انجام آنالیزهای لازم بر روی آمار و اطلاعات جدید و بروز و تهیه مدل‌های مناسب مدیریت پایدار گردشگری با توجه به روش‌های معمول و نوین، منطقه‌بندی حفاظتی و مدیریت پایدارگردشگری در سایت‌های ثبت شده، جلوگیری از روند روبه‌رشد تخریب منابع جنگلی، فراهم کردن زمینه برای مشارکت جوامع محلی، بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد، افزایش سرانه درآمد، ایجاد مدیریت هماهنگ برای هم‌افزایی فعالیت‌های حفاظت و مدیریت پایدار گردشگری امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.