روی بدنه دروازه پرشکوه ملل صدها یادگاری دست‌کند اسم‌هایی را به‌زور به تاریخ تخت جمشید پیوند زده است؛ بنایی که سالیان دراز ردش در نوشته‌ها و سفرنامه‌ها موجود بود، اما کسی از وجود باقیمانده‌هایش خبر نداشت. جهانگردهای خارجی در دوره قاجار به دیار فارس رفته و سراغ تخت جمشید را گرفته‌اند.
به گزارش روزنامه آسمان آبی، برخی نیز نام خود را بر این بنا کنده‌اند. این کنده‌کاری برای گذاشتن یادگاری که حالا اروپاییان آن را وندالیسم می‌نامند، هنوز بر تن دروازه ملل خودنمایی می‌کند. مجموعه‌ای از آثاری که در دشت مرودشت و تخت جمشید کنار هم قرار گرفته‌اند، مهم‌ترین جاذبه تاریخی ایران هستند. پاسارگاد، تخت جمشید، نقش رستم، نقش رجب، تل آجری، شهر تاریخی استخر و ده‌ها محوطه ناشناخته دیگر کنار هم قرار گرفته‌اند و اهمیت پژوهشی و تاریخی فراوانی دارند. اما در این میان تخت جمشید و پاسارگاد به نمادهای ایران تبدیل شده‌اند؛ نمادهایی که حالا هر دو گرفتار مشکلاتی هستند که مشابه آن در همه‌جای کشور دیده می‌شود و در صورت رسیدگی نشدن به آن‌ها، شاید از این نمادهای ایران روزگاری جز نام و عکس باقی نماند.
از سال ۱۹۳۱ کاوش‌های باستان‌شناسی در تخت جمشید آغاز شده است. مانند هر بنا و اثر باستانی دیگری، تخت جمشید نیز از زمانی که خاک سال‌های فراموشی از رخسارش کنار زده شد، در معرض خطرهای متعدد قرار داشت؛ خطرهایی که گاه ناشی از حضور پرشمار گردشگران و گاه بی‌توجهی مسئولان است. تخت جمشید این روزها در خطر است؛ هم خطر خروج از ثبت جهانی آن را تهدید می‌کند و هم خطر بلعیده شدن توسط زمین. بسیاری از آسیب‌های واردشده به تخت جمشید محسوس است و بسیاری از آن‌ها را کسی متوجه نمی‌شود و عوارض آن سال‌ها بعد بروز می‌کند. در ادامه مهم‌ترین اتفاقاتی که تخت جمشید را در معرض تخریب قرار می‌دهد بررسی کرده‌ایم.
امامزاده حاشیه‌ساز
جدیدترین اتفاقی که درباره تخت جمشید افتاده، طرح توسعه فضای یک امامزاده است. تصاویری از احداث یک بنای تازه برای امامزاده ابراهیم در حریم درجه‌یک تخت جمشید که طرح توسعه و نوسازی آن به وسعت دو هکتار در حال اجراست، چندی است خبرساز شده است. براساس شنیده‌ها، مسئولان سازمان میراث فرهنگی مدتی با این طرح مخالفت کردند، اما در نهایت به آن تن دادند. درحالی‌که مسئولان میراث فرهنگی استان فارس می‌گویند طرح توسعه این امامزاده هیچ آسیبی به حریم درجه‌یک تخت جمشید نمی‌رساند، بسیاری معتقدند توسعه این امامزاده بر جذب بخشی از گردشگران تخت جمشید مؤثر است. تصاویر هوایی ثبت‌شده از حریم تخت جمشید در دهه ۴۰ حاکی از آن است که بنایی در این محل وجود نداشته است. مسئولان اوقاف فارس قویا معتقدند که این امامزاده از قدیم در این محل قرار داشته است. سازمان میراث فرهنگی معتقد است توسعه این امامزاده هیچ آسیبی به تخت جمشید نمی‌زند و در ساخت‌وساز آن تعرضی به حریم تخت جمشید نشده است.
ساخت‌وسازهای شهری
یکی از معضلات محوطه‌ها و بناهای تاریخی کشور تعرض به حریم آن‌هاست. هرچند تخت جمشید در فهرست آثار جهانی ایران ثبت شده است و باید در حفظ حریم آن بیشتر تلاش شود، این محوطه ارزشمند باستانی نیز با معضل تعرض به حریمش روبه‌روست. تخت جمشید از حریم گسترده‌ای برخوردار است پیوستگی‌هایی با حریم آثار دیگر نیز دارد. اهمیت حریم تخت جمشید در ضوابطی که برای آن در نظر گرفته‌اند مشخص است؛ با وجود این همواره ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم تخت جمشید رخ می‌دهد. تنها در اردیبهشت امسال براساس حکم قضایی سه‌هزار متر مربع ساخت‌وساز غیرمجاز در حریم درجه‌‌‌دو تخت جمشید تخریب شد. در روزهای گذشته نیز درختانی که در حریم درجه‌یک تخت جمشید کاشته شده بود با حکم قضایی ریشه‌کن شد. با توجه به کاربری کشاورزی برخی زمین‌ها، درختکاری یکی از معضلات در حریم تخت جمشید است. اما این‌ها نخستین یا آخرین تعرض به حریم تخت جمشید نیست. گستردگی این حریم و نبود حفاظت و کنترل کافی باعث شده این معضل ادامه‌دار شود و همواره پرونده‌هایی درباره تعرض به حریم در دست بررسی باشد؛ موضوعی که یونسکو به دلیل ثبت جهانی بودن تخت جمشید در فهرست میراث جهانی روی آن حساسیت دارد و هرگونه تغییر و ساخت‌وساز در حریم‌ها را مدنظر قرار می‌دهد. در صورت تجاوز به حریم تخت جمشید و رفع نشدن آن، خطر خروج تخت جمشید از فهرست آثار جهانی یونسکو وجود دارد.
فرونشست زمین
کمبود آب و چاه‌های غیرمجاز مشکل بخش عمده‌ای از کشور است. پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی به فرونشست زمین منجر می‌شود. یکی از خطرناک‌ترین فرونشست‌های ایران زیر پای تخت جمشید است. یک دهه خشکسالی در استان فارس، حفر چاه‌های غیرمجاز و تداوم کشاورزی در نزدیکی تخت جمشید عوامل ایجاد فرونشست و فروچاله‌های زمین است؛ خطری که بسیاری آن را مهم‌ترین خطر پیش پای تخت جمشید می‌دانند. مسئولان سازمان میراث فرهنگی تاکنون چند بار به این موضوع ورود کرده‌اند و هرچند کارشناسان زمین‌شناسی از خطرناک بودن وضعیت می‌گویند، آن‌ها بر کنترل و بررسی اوضاع تأکید دارند. بااین‌حال مدتی است که پایگاه میراث فرهنگی تخت جمشید در پاسخ به پرسش‌هایی درباره مشکلات ریز تخت جمشید، از نگرانی بزرگتری می‌گوید؛ نگرانی‌ای که ممکن است به‌یکباره تجلی تاریخ را به اعماق تاریخ فرو ببرد و ما آخرین نسلی باشیم که بقایای تخت جمشید را به این شکل دیده‌ایم. آثار فرونشست زمین، ترک‌ها در حریم تخت جمشید و وضعیت آن‌ها همواره رصد می‌شود. هرچند گاهی برخی کارشناسان با بحرانی توصیف کردن اوضاع، خواهان ممنوعیت بازدید از تخت جمشید می‌شوند، با وجود این سازمان میراث فرهنگی هنوز واکنش جدی به این موضوع نشان نداده است. از پی بردن به مسئله «فرونشست دشت تخت جمشید» نزدیک به ۱۰سال می‌گذرد و هنوز مهم‌ترین خطری محسوب می‌شود که بر این محوطه باستانی سایه افکنده است.
محافظت در برابر گردشگران
تخت جمشید یکی از محبوب‌ترین محوطه‌های باستانی ایران در میان گردشگران است. در کنار گردشگران خارجی که حتما در برنامه بازدید خود، تخت جمشید را قرار می‌دهند، بسیاری از ایرانی‌ها در سفرهای داخلی خود علاقه‌مند به بازدید از تخت جمشید هستند. عظمت و گفته‌های موجود درباره تخت جمشید به قدری زیاد است که شاید همه ایرانی‌ها دوست داشته باشند در طول عمرشان حداقل یک‌بار از این محوطه باستانی ارزشمند بازدید کنند. اما هجوم گردشگران به تخت جمشید به‌ویژه در فاصله زمانی کوتاه مانند عید نوروز، خالی از آسیب نیست. هرچند در تخت جمشید مسیر بازدید مشخص شده است، اما کارشناسان معتقدند بناهای تاریخی و محوطه‌های باستانی با سازه‌های ارزشمند نباید در فاصله زمانی کوتاه تحت فشار بازدیدکنندگان پرشمار قرار بگیرند. در ۳۱ روز فروردین طی سال‌های ۹۰ تا ۹۴ تخت جمشید به‌طور متوسط ۵۵۰ هزار بازدیدکننده داشته است. این آمار در ۱۲ روز نخست فروردین سال ۹۵ به ۴۵۰ هزار بازدید رسیده است. اکبر پورفرج، باستان‌شناس، با اشاره به آمار بازدید از تخت جمشید در عید نوروز می‌گوید: «نباید اجازه بدهیم در بازه زمانی کوتاه این جمعیت عظیم روی گرده این بنای ارزشمند پا بگذارند. این جمعیت، گردشگرِ فرهنگی نیست. کدام‌یک از این گردشگران در حال تعمق یا تفکر در تخت جمشید هستند؟ انگار برای گذر به این محوطه می‌آیند و این همان گردشگری انبوه است. گردشگر انبوه اگر آموزش نبیند می‌تواند به بناهای ما آسیب برساند.»
گل‌سنگ تخت جمشید را می‌خورد
بنای عظیم سنگی تخت جمشید یک آفت نیمه‌پنهان دارد که هرچند بارها خطرش گوشزد شده است، اما کسی به آن توجه نمی‌کند. روی سنگ‌ها و نقش‌برجسته‌های این اثر هخامنشی پر از گل‌سنگ است. اگر به نقش‌برجسته‌ها و ستون‌ها نگاه کنید گیاهانی را با رنگ نارنجی یا سبز تیره که رشد قارچ‌گونه‌ای دارند مشاهده می‌کنید؛ پدیده‌ای که به جان تخت جمشید افتاده و می‌تواند نقوش و کتیبه‌های آن را از بین ببرد. کارشناسان می‌گویند نزدیک به ۱۰۰ نمونه گل‌سنگ در تخت جمشید شناسایی شده است. ترکیبات مختلفی در حین رشد و نمو گل‌سنگ تولید و به بیرون ترشح می‌شود که اغلب اسیدی بوده و موجب حل شدن بستر سنگی می‌شود که متشکل از موادمعدنی است، از سوی دیگر ترکیباتی نیز تولید و ترشح می‌شود که قادر به استخراج کاتیون‌ها از بسترهای سنگی است؛ درنهایت مجموع این عوامل بیولوژیکی همراه با عوامل فرسایش شیمیایی و فیزیکی موجب تخریب صخره با سنگ می‌شود. گل‌سنگ‌ها مشکل بسیاری از محوطه‌های باستانی جهان هستند، اما هنوز چاره‌ای برای آن‌ها پیدا نشده است. در هر حال نقوش تخت جمشید در معرض گل‌سنگ‌ها قرار دارد و مسئولان میراث فرهنگی هنوز چاره‌ای برای جلوگیری و دفع آسیب‌های ناشی از آن نیافته‌اند. همچنین رطوبت، نم‌زدگی و باران اسیدی از دیگر عواملی است که باعث از بین رفتن سازه‌های سنگی تخت جمشید می‌شود. با وجود این سال‌هاست می‌گویند ایتالیایی‌ها که در مرمت سنگ سررشته دارند به تخت جمشید می‌آیند، اما هنوز از این مرمتکاران خبری نیست.
ساییده شدن نقش‌برجسته‌ها به‌دست گردشگران
یکی از مهم‌ترین مشکلات تخت جمشید، نحوه نگهداری آثار آن است. نقش‌برجسته‌ها و آثاری که در این محدوده قرار دارند هرچند سالیان دراز در برابر شرایط طبیعی دوام آورده‌اند، حالا باید برای حفاظت از آن‌ها فکری کرد. محفظه‌های شیشه‌ای و سقف‌های کاذب یکی از راهکارهای حفظ آثار باستانی دربرابر تأثیرات مخرب طبیعی است. اما فارغ از محصور کردن آثار در شیشه، برخی از بخش‌های مهم تخت جمشید در دسترس عموم قرار دارند؛ به‌طوری‌که هیچ حفاظ، شیشه یا نرده‌ای مانع نزدیک شدن گردشگران نمی‌شود و کنجکاوی آنان برای لمس دیواره‌ها موجب سایش برخی از نقش‌برجسته‌ها شده است. گردشگران کنجکاوند سنگ‌تراشی‌های اجدادشان را مستقیم لمس کنند و همین آفتی برای نقوش تخت جمشید شده است و آن را تهدید می‌کند. پلکان کاخ آپادانا یکی از معروف‌ترین بخش‌های تخت جمشید است که صورت چند سرباز هخامنشی آن به دلیل لمس شدن به دست گردشگران، تغییر رنگ داده است. رضایی منفرد، مدیر پایگاه جهانی تخت‌جمشید می‌گوید: «صیقلی شدن به دلیل آثار شیمیایی چربی دست به‌مرور زمان اتفاق می‌افتد؛ البته امکان مرمت این اثر با لیزر و شست‌وشو با آب وجود دارد. در تخت جمشید هر جا از نظر کارشناسی امکان داشت، از شیشه استفاده کردیم و مسیر بازدید هم مشخص است. در جاهایی که امکان نصب شیشه نیست، زنجیرکشی کردیم. مردم باید بیشتر رعایت کنند، چون نصب شیشه برای این پلکان امکان تصویربرداری را از بین می‌برد.»
رالی روی تاریخ هخامنشیان
محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی در دنیا محل برگزاری رویدادهای مختلف هستند؛ بااین‌حال در ایران همواره رویدادهای عجیب پایشان به این مکان‌ها باز می‌شود. مدتی پیش برگزارکنندگان یک رالی مسیر خود را از کنار تخت جمشید انتخاب کرده بودند؛ اتفاقی که در حریم کاخ‌های هخامنشی رخ می‌دهد و سابقه طولانی دارد. هرچند انتخاب تخت جمشید به‌عنوان نقطه شروع یا پایان رالی‌های داخلی و بین‌المللی به دلیل اهمیت این محوطه تاریخی است، اما این رالی‌ها برای تخت جمشید دردسرهایی هم به وجود آورده‌اند. در جریان برگزاری رالی در سال ۹۰ یکی از خودروها کنترلش را از دست داد و با سرعت زیاد ضمن رد شدن از حفاظ‌های محوطه تخت جمشید با گردشگران برخورد کرد. محوطه تاریخی تخت جمشید ظرفیت عظیمی برای برگزاری برنامه‌های فرهنگی دارد؛ بااین‌حال مسئولان میراث فرهنگی برای استفاده از ظرفیت تخت جمشید و تبلیغ آن در جهان، تن به ویراژ چرخ‌ها روی تاریخ هخامنشیان دادند.
دیپلمات سارق
سال ۱۳۸۷ خبر آمد که دیپلمات یکی از کشورهای آسیای شرقی هنگامی که تکه‌ای از سنگ‌های تخت جمشید را در کالسکه فرزندش مخفی کرده بود، در فرودگاه شیراز دستگیر شد. با وجود کشف یک شیء تاریخی دوره هخامنشی از محموله همراه این فرد، او به دلیل مصونیت قضایی آزاد شد. می‌گویند ماجرا از این قرار بوده که او یک تکه‌سنگ تاریخی مربوط به مجموعه تخت جمشید را در کالسکه بچه حمل می‌کرده که موقع عبور در فرودگاه شیراز، مأموران متوجه آن می‌شوند؛ او عنوان می‌کند که نمی‌دانسته این شیء ارزش تاریخی دارد و می‌گوید: «همین‌طور از این سنگ خوشم آمده بوده و می‌خواستم با خودم ببرم.» این شیء پس از ضبط به مجموعه تخت جمشید تحویل داده شد.
رنگ‌پاشی
گروه فیلمبرداری تهمینه میلانی
اسفند سال ۱۳۸۵ تهمینه میلانی پروژه‌ای را در تخت جمشید آغاز کرد که قرار بود در آثار تاریخی ۱۲ کشور دیگر نیز اجرا شود که چنین نشد. این پروژه ساخت نماآهنگی به نام «پیام صلح» بود که بچه‌ها برای اجرای آن میلانی را یاری می‌کردند، اما پیام صلح او به پیام تخریب تبدیل شد. گروه فیلمبرداری میلانی که موفق به گرفتن مجوز ساخت فیلم در تخت جمشید شده بودند، با ریختن لکه‌های سیاه‌رنگی که به منظور ایجاد فضاهای افکتیو و تولید دود استفاده می‌شد، به منظره کاخ تچر (کاخ اختصاصی داریوش) آسیب رساندند. علاوه بر نقش‌هایی که آسیب دیدند، کف و دیواره‌های کاخ خشایارشاه، به دنبال کار این گروه فیلمبرداری پر از لکه‌های قرمزرنگ شیمیایی شد. به گفته یکی از شاهدان عینی که در آن زمان در تخت جمشید حضور داشت، برخی از کودکانی که قرار بود در این نماآهنگ بازی کنند به میلانی تذکر دادند که با برخورد ناخوشایند این کارگردان سینما مواجه شدند. لکه‌های سیاه‌رنگی که در پی اسپری کردن گروه فیلمبرداری روی سنگ‌ها ایجاد شد، شیمیایی بودند و به سنگ‌برجسته‌ها آسیب رساندند. کار این گروه فیلمبرداری نیز برای مدتی متوقف شد، اما بعدا توانست به کار خود در تخت جمشید ادامه دهد.
ضربه‌های چاقوی گروه فیلمبرداری حسن فتحی
حضور گروه‌های فیلمبرداری در اماکن تاریخی همیشه با آسیب همراه بوده است؛ از حضور در کاخ نیاوران و سقوط لوستر کاخ صاحبقرانیه گرفته تا رنگ‌پاشی روی تخت جمشید و به همین دلیل همیشه دوستداران میراث فرهنگی و رسانه‌ها به حضور گروه‌های فیلمبرداری در مجموعه‌های تاریخی واکنش نشان داده‌اند. بااین‌حال مدیران میراث فرهنگی اغلب اوقات بی‌توجه به این هشدارها، مجوزهای فیلمبرداری را صادر کرده‌اند. ۱۱ سال پیش، در دی‌ماه ۱۳۸۵ هنگامی که حسن فتحی در حال فیلمبرداری مجموعه «مدار صفردرجه» در تخت جمشید بود، قسمتی از نقش‌برجسته‌های یک پلکان تخت جمشید که به ۴۵۰ سال پیش از میلاد و زمان اردشیر اول ساسانی با حدود ۲۵۰۰ سال قدمت مربوط است، توسط یکی از اعضای گروه فیلمبرداری با یک شیء فلزی به شکل عمدی تخریب شد. او با ابزار فلزی سر دو سرباز هخامنشی و نقش هدیه‌آورندگان کاخ اردشیر را جدا کرده است. کارشناسان تخت جمشید میزان تخریب نقش برجسته‌ها را بسیار زیاد دانسته و گزارش داده بودند که سر یکی از سربازها جدا و اطراف سر نقش برجسته دیگر کاملا خالی شده است. فردی که به بخشی از آثار تاریخی تخت جمشید آسیب زده بود، بازداشت شد و این پرونده در محاکم قضایی در دست پیگیری است. گرچه در ادامه خبر آمده بود که این فرد قصد سرقت داشته است، بعدها این خبر تکذیب شد، زیرا بخشی از این نقش برجسته آسیب‌دیده به یک سنگ بزرگ متصل بود و امکان نداشت بتوان آن را از جا برداشت و سرقت کرد. حسن فتحی، کارگردان سریال «مدار صفردرجه»، در این باره گفت: «نخستین بار نیست که در فضای بناهای تاریخی کار می‌کنم و در این ۱۲ سال که سریال‌های تاریخی ساخته‌ام، هیچ‌گاه چنین اتفاقی رخ نداده است و از این مسئله به‌شدت غمگین و ناراحتم و امیدوارم قضیه هرچه زودتر مشخص شود.» با وجود این هنوز بعد از ۱۱ سال نتیجه پرونده این فرد خاطی به رسانه‌ها اعلام نشده است.
من دوستدارم که اون عکس قدیمی باشه