حتماً برای شما هم پیش آمده که به محض ورودتان به مطب، پزشک‌تان قبل از شنیدن هرگونه شکایت و گرفتاری، از شما خواسته دست‌تان را جلو ببرید تا فشار خون‌تان را اندازه‌گیری کند.
شاید بعضی وقت‌ها از این موضوع تعجب کرده و یا حتی ناراحت هم شده باشید. به خصوص وقتی به دردی مبتلا باشید که به نظرتان هیچ ارتباطی با فشار خون و از این چیزها نداشته باشد، اما واقعیت این است که این کار پزشکان از یک حقیقت پزشکی ناشی می‌شود و آن هم این است که بیماری فشار خون در اغلب موارد هیچ علامت و نشانه خاصی ندارد.
خیلی‌ها فکر می‌کنند اگر فشار خون‌شان بالا باشد حتماً علائمی مانند سردرد، سرگیجه و یا خون دماغ خواهند داشت، اما هیچکدام از این علائم برای ابتلا به بیماری فشار خون بالا الزامی نیستند. مهم‌ترین نشانه فشار خون بالا همان بی‌علامتی است و این می‌تواند یکی از دلایلی باشد که پزشک شما به محض ورودتان به مطب، پیش از هر صحبتی شروع می‌کند به اندزه‌گیری فشار خون‌تان.
فشار خون با دو عدد که بر مبنای میلیمتر جیوه محاسبه می‌شوند نشان داده می‌شود. مثلاً ۱۲۰ روی ۸۰. البته در مکالمات روزمره معمولاً با حذف یک صفر، از واحد سانتی‌متر جیوه برای بیان میزان فشار خون استفاده می‌شود. عدد اول که همیشه بزرگتر است فشار خون سیستولیک نام دارد. این عدد فشار خون را در لحظه انقباض قلب و زمان ورود خون از قلب به داخل شریان‌های بزرگ نشان می‌دهد. عدد دوم هم فشار دیاستولیک نام دارد و نشان‌دهنده فشار خون در فاصله زمانی میان دو انقباض قلب یعنی زمانی هست که ماهیچه قلب در حال استراحت است. زمانی که فشار خون عددی حدود ۱۲۰ روی ۸۰ یا به اصطلاح روزمره ۱۲ روی هشت باشد نرمال تلقی می‌شود.
البته این یک قانون کلی است و ممکن است در بعضی از افراد این عدد استاندارد مقداری کمتر یا بیشتر باشد و با این حال، آن فرد سالم تلقی شود. نکته مهم‌تر اما این است که فشار خون انسان در طول روز ممکن است متغیر باشد. مثلاً در هنگام فعالیت و ورزش و وقتی تحت استرس قرار داریم فشار خونمان افزایش می‌یابد و زمانی که در حال خواب و استراحت هستیم دچار کاهش فشار می‌شویم. به همین دلیل درزمان سنجش فشار خون حتماً بایستی در شرایط متعادل و به دور از هیجان قرار داشته باشیم . مضاف بر آن تنها در صورتی می‌توان فرد را دارای فشار خون بالا دانست که فشار خون او در چندبار اندازه‌گیری در روزها و وضعیت‌های مختلف عددی بالاتر از عدد استاندارد را نشان دهد.
فشار خون سیستولیک مابین ۱۲۰ تا ۱۳۹ و دیاستولیک مابین ۸۰ تا ۹۰ به عنوان فشار خون حد مرزی شناخته می‌شوند و می‌توانند عامل خطر مهمی برای ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی به حساب بیایند، اما اگر فشار خون بالاتر از این اعداد قرار گرفت فرد به بیماری فشار خون بالا دچار شده است. البته ممکن است فقط یکی از این دو کمیت در فردی دچار افزایش شود و کمیت دوم در حد نرمال باقی بماند. اگرچه این حالت نسبت به زمانی که هم فشار سیستولیک و هم دیاستولیک افزایش می‌یابد کمتر شایع است. با اینکه فشار خون بالا علامت اولیه مشخصی ندارد، اما خطرات و عوارض ناشی از بالا ماندن آن در بلندمدت بسیار جدی هستند.
اگر این بیماری کنترل نشود منجر به عوارض مختلفی در ارگان‌هایی مانند قلب، مغز، کلیه و چشم خواهد شد که به چند نمونه از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.
قلب و عروق
دلیل اصلی مرگ در افراد با فشار خون بالا ابتلا به بیماری‌های عروق قلب یا همان عروق کرونر است. فشار بالای خون باعث افزایش رسوب چربی‌ها در دیواره داخلی رگ‌ها و در نتیجه سبب ضخیم شدن و کاهش خاصیت ارتجاعی رگ‌ها می‌شود که “آترواسکلروزیس” نامیده می‌شود.
رسوبات، تشکیل پلاک‌های عروقی را می‌دهند که در صورت جدا شدن از دیواره رگ‌ها وارد جریان خون می‌شوند و ممکن است سبب انسداد عروق شوند. اگر رگ مسدود شده یکی از رگ‌های اصلی قلب باشد سکته قلبی پیش خواهد آمد. وقتی فشار خون زیاد شود قلب به انرژی بیشتری برای حفظ جریان خون داخل عروق نیاز خواهد داشت. این باعث می‌شود بخشی از قلب که پمپاژ خون به داخل رگ‌های اصلی را انجام می‌دهد بیش از حد توانایی‌اش فعالیت کند و در صورت ادامه این روند در گذر زمان عملکرد خود را از دست بدهد. به همین دلیل بیمارانی که به مدت طولانی دچار فشار خون درمان نشده هستند وارد مرحله‌ای از بیماری می‌شوند که به نارسایی قلبی منجر می‌شود که ممکن است منجر به مرگ ناگهانی به علت حمله قلبی شود.
کلیه
حدود یک پنجم خونی که در هر ضربان قلب توسط قلب به داخل عروق پمپاژ می‌شود وارد کلیه‌ها می‌شود. کلیه‌ها خون را از مواد زائد تصفیه می‌کنند و مقدار نمک، اسید و آب موجود در خون را متعادل می‌کنند.
فشار خون بالا با آسیب رساندن به کلیه‌ها این توانایی را از آن‌ها می‌گیرد. ضمن اینکه در نتیجه آسیب به کلیه فشار خون هم به تدریج افزایش بیشتری پیدا می‌کند. چون کلیه‌ها قادر به ایجاد تعادل در مایعات نیستند و تجمع بیشتر مایعات در داخل عروق خونی سبب افزایش فشار بیشتر می‌شود. این ماجرا منجر به ایجاد یک سیکل معیوب می‌شود. یعنی فشار خون بالا به کلیه صدمه می‌زند و صدمه به کلیه خود باعث افزایش بیشتر فشار خون و افزایش آسیب‌های ناشی از آن می‌شود.
مغز و سیستم عصبی
اشاره کردیم که پلاک‌های عروقی در صورت مسدود کردن رگ‌های قلب می‌توانند باعث ایجاد سکته قلبی شوند. حال اگر پلاک‌های رها شده از دیواره عروق به جای انسداد عروق قلبی سبب مسدود شدن یکی از رگ‌های مغزی شوند سکته مغزی پیش می‌آید. مطالعات جدید نشان می‌دهد فشار خون بالا ممکن است منجر به نارسایی مغزی و حتی زوال عقل شود. اگرچه مطالعات بیشتری در این زمینه در حال انجام است، اما به نظر می‌رسد کنترل فشار خون در افراد جوان و میانسال تا حد زیادی می‌تواند از ابتلا آن‌ها به بیماری “دمانس” یا همان زوال عقل در سنین سالخوردگی جلوگیری کند.
روش‌های کنترل فشار خون
به طور کلی عوامل افزایش دهنده خطر بروز بیماری فشار بالای خون به دو گروه تقسیم می‌شوند: گروه اول عواملی هستند که تحت کنترل ما قرار ندارند و نمی‌توانیم تغییری در آن‌ها ایجاد کنیم. نژاد، سن، سابقه خانوادگی و جنسیت از این دسته هستند. مثلاً امکان بروز این بیماری در افراد سیاهپوست نسبت به نژاد سفید بیشتر است. سیاهپوستان به صورت نسبی در سنین پایین‌تری به این بیماری دچار می‌شوند. ضمن اینکه افزایش فشار خون در آن‌ها معمولاً شدیدتر است و رشد سریع‌تری دارد. عامل بعدی همانطور که پیش از این مطرح شد سن است. با افزایش سن احتمال بروز بیماری فشار خون بالا افزایش می‌یابد. به ویژه در سنین بالای ۶٠ سال، این احتمال چندین برابر می‌شود.
سابقه خانوادگی فشار خون بالا در یک یا چند نفر از اعضای خانواده، عامل خطرساز دیگری است که احتمال بروز بیماری را در انسان افزایش می‌دهد. در کنار این عوامل باید از نقش جنسیت هم سخن بگوییم. در سنین جوانی و میانسالی، مردان بیشتر از زنان، مستعد ابتلا به فشار خون بالا هستند، اما پس از عبور از سن ۵٠ سالگی این احتمال در زنان افزایش می‌یابد و از مردان پیشی می‌گیرد.
گروه دوم عوامل آن‌هایی هستند که زاییده نوع زندگی و انتخاب‌های خودمان هستند و به همین دلیل با ایجاد تغییرات مثبت در آن‌ها میتوانیم در کنترل و جلوگیری از ابتلا به فشار خون بالا نقش داشته باشیم.
چاقی و عدم تحرک: با افزایش وزن و در حقیقت افزایش توده بدنی، نیاز به اکسیژن‌رسانی به سلول‌ها و بافت‌ها افزایش می‌یابد. در نتیجه جریان خون بیشتری در رگ‌ها ایجاد می‌شود که باعث ایجاد فشار اضافه روی دیواره عروق می‌شود.
فقدان فعالیت فیزیکی سبب افزایش خطر اضافه وزن و چاقی می‌شود. افراد غیر فعال معمولاً ضربان قلب تندتری هم دارند که خود باعث می‌شود قلبشان با سرعت و شدت بیشتری خون را به داخل عروق پمپاژ کند و فشار خون را افزایش دهد.
دخانیات: عامل خطرساز بعدی مصرف دخانیات است. مونوکسید کربن موجود در سیگار جایگزین اکسیژن خون می‌شود. این موضوع سبب می‌شود قلب نیاز به فعالیت بیشتری برای تأمین اکسیژن مورد نیاز بدن داشته باشد که خود زمینه‌ساز افزایش فشار خون است.
نمک اضافه: عنصر اصلی تشکیل دهنده نمک خوراکی، سدیم است. این عنصر نقش حیاتی در ایجاد تعادل میان مایعات بدن دارد و به انتقال امواج عصبی و تنظیم حرکت ماهیچه‌ها کمک می‌کند. اگر سدیم بیش از حد مورد نیاز، وارد جریان خون شود حجم خون افزایش می‌یابد؛ چون یکی از ویژگی‌های این عنصر جذب آب است. در نتیجه هرچه سدیم خون بیشتر شود جذب آب به داخل خون هم بیشتر می‌شود و حجم خون افزایش بیشتری می‌یابد. نتیجه این افزایش حجم، افزایش فشار است. چون وقتی حجم خون افزایش می‌یابد قلب مجبور است برای انتقال این حجم افزایش یافته در داخل عروق خونی، بیشتر از قبل فعالیت کند.
استرس: عامل دیگری که می‌تواند خطر فشار خون را افزایش دهد استرس است. در صورت ایجاد استرس شدید فشار خون به صورت مقطعی بالا می‌رود، اما اگر شرایط زندگی شما طوری باشد که مدام تحت استرس‌های مختلف قرار داشته باشید این افزایش فشار می‌تواند سرانجام باعث آسیب به عروق خونی، قلب، کلیه و سایر ارگان‌ها شود. درست همانند آنچه در فشار خون مزمن رخ می‌دهد. مصرف زیاد نوشیدنی‌های الکلی هم عامل دیگری است که در درازمدت سبب آسیب‌های ناشی از فشار بالای خون می‌شود.
اگرچه دلیل اصلی بالا رفتن فشار خون در هر شخص معمولاً ناشناخته باقی می‌ماند، اما در کنار توجه ویژه پزشکی و در صورت نیاز استفاده از دارو، تقریباً تمامی اثرات زیانبار این بیماری قابل پیشگیری و درمان هستند. بسته به شدت بیماری ممکن است پزشک در مرحله اول درمان تنها ایجاد تغییرات در شیوه زندگی را پیشنهاد دهد یا از همان ابتدا مصرف دارو را هم به رژیم درمانی اضافه کند، اما در هر شرایطی باید بدانیم که تغییر در شیوه زندگی و عادت‌های روزمره نقش بسیار مهمی در روند پیشگیری و درمان فشار بالای خون دارند.
تغییرات مثبت در شیوه زندگی
افزایش فعالیت فیزیکی نقش بسیار مهمی در کنترل فشار خون دارد. فعالیت مداوم فیزیکی باعث می‌شود قلب شما مقداری بیشتر از خون را با نیرویی کمتر پمپاژ کند. در نتیجه فشاری کمتر به عروق خونی وارد شود.
ورزش‌های هوازی مانند دویدن که تعداد ضربان قلب و مقدار اکسیژن مورد نیاز را افزایش می‌دهند بیشترین تأثیر مثبت را بر کاهش فشار خون دارند. فعالیت‌های ورزشی هوازی که به صورت منظم دنبال شوند می‌توانند فشار خون را پنج تا ده میلیمتر جیوه کاهش دهند. ضمن اینکه فعالیت ورزشی باعث کاهش وزن هم می‌شود و در نتیجه یکی دیگر از عوامل خطرساز بروز فشار خون بالا یعنی چاقی را حذف می‌کند.
قدم بعدی ایجاد تغییرات در رژیم غذایی است. غیر از کاهش نمک رژیم غذایی، یک برنامه غذایی سالم و متعادل شامل همه گروه‌های غذایی می‌تواند در تنظیم فشار خون موثر باشد. توجه کنید منظور از تغذیه سالم تنها تمرکز بر میزان کالری مصرفی روزانه و دور انداختن غذاهای مورد علاقه شما نیست. سعی کنید از انواع غذاهایی که بدنتان به آن‌ها نیاز دارد استفاده کنید و در کنار آن مصرف روزانه سبزیجات، میوه‌ها، لبنیات کم‌چرب و غلات کامل را فراموش نکنید.
تغییر موثر بعدی هم، حذف دخانیات و کاهش مصرف الکل و کافئین است. افزایش مصرف سیگار رابطه مستقیمی با افزایش رسوب چربی روی دیواره داخلی رگ‌های خونی دارد که خود عامل خطر مهمی برای بروز حملات قلبی است. کافئین هم می‌تواند به صورت موقت باعث افزایش فشار خون شود. پس اگر مبتلا به فشار خون بالا هستید مقدار مصرف روزانه کافئین خود را تا حد دو فنجان قهوه یا چهار فنجان چای کاهش دهید.