محمدرضا نسب عبداللهی
همه‌گیری کرونا در بیش از یک سال اخیر زندگی عادی مردم را تحت تاثیر قرار داده و در این میان کودکان «قربانیان خاموش شرایط تازه‌ی زندگی» هستند.
کارون سلیمانی، پسر پنج و نیم ساله در خصوص قرنطینه‌ی خانگی که پس از همه‌گیری کرونا رخ داد، به آبان‌پرس گفت: «قرنطینه خیلی افتضاح است، هیچ کس پیشم نمی‌آید، دوست‌هایم را نمی‌بینم، بهتر که مهدکودک نمی‌روم ولی دوست ندارم همیشه در خانه باشم.»
این کودک افزود: «قرنطینه خیلی بد می‌گذرد، دلم می‌خواده به شهربازی و پارک بروم.»
الینا انارکی، دختر ۷ ساله هم در خصوص شرایط تازه‌ای که بعد از همه‌گیری کرونا پیش آمده، به آبان‌پرس گفت: «قبل از کرونا ماسک نمی‌زدیم و راحت بودیم اما الان ماسک می‌زنیم، کمتر به مهمانی می‌رویم، مسافرت نمی‌رویم، شهربازی‌ها تعطیل شده.»
این کودک از قرنطینه خانگی به عنوان «تنهایی» نام می‌‌‌برد و می‌افزاید: «قبلا کلاس ورزش می‌رفتم اما الان نمی‌روم، زنگ تفریح در مدرسه کلی بازی می‌کردیم که الان این امکان را نداریم.»
الینا همچنین گفت: «قبلا نمی‌دانستم کلاس آنلاین چیست ولی الان همه‌اش شده کلاس آنلاین.»
کودکان نه بازی کردند، نه زندگی
فاطمه قدیریان، مربی «جامپینگ فیتنس» که در حوزه کودکان و نوجوانان باشگاه‌داری می‌کند، به آبان‌پرس گفت: «بیشترین آسیب کرونا به نظر من به کودکان رسید، الان بچه‌هایی که به باشگاه می‌آیند مخصوصا بچه‌های ۳ تا ۶ سال نگاه‌ها متفاوت و افسرده و بی‌ذوق است، کودکانی که باید زندگی را در بازی‌های گروهی یاد می‌گرفتند، نه بازی کردند و نه زندگی.»
این مربی افزود: «فکر می‌کنم ما آدم بزرگ‌ها به این خاطر کمتر آسیب می‌‌بینیم که درگیر روزمرگی هستیم ولی کوکان تمام مهارت‌های پایه جسمی و اجتماعی را باید در این سنین یاد می‌گرفتند اما نگرفتند مثلا حتی مفهوم ایستادن در صف را بلد نیستند چون اولین جا یک کودک داخل پارک منتظر می‌ماند تا سرسره یا تاب خالی شود.»
خانم قدیریان گفت: «باید فکری به حال و احوال بچه‌های‌مان بکنیم که به صورت محدود و مطمئن با هم سن‌های خودشان در ارتباط باشند.»
او افزود: «کودکان تا زندگی کردن در بازی‌های کودکی را فراموش نکرده‌اند بایستی به دادشان برسیم.»
زندگی کودکان در دوران همه‌گیری کرونا
فاطمه ابوترابی، روانشناس کودک و مربی نمایش خلاق در پاسخ به این پرسش که «در بیش از یک سالی که از همه‌گیری کرونا می‌گذرد، زندگی کودکان نسبت به قبلا چه تغییراتی داشته»، به آبان‌پرس گفت: «با شروع همه‌گیری ویروس کرونا و تعطیلی مدارس، کودکان و نوجوانان وقت بیشتری را نسبت به قبل در خانه و در کنار خانواده می‌گذرانند که باعث کاهش تعاملات با افراد بیرون از خانواده و همکلاسی‌ها و دوستان، کاهش فعالیت بدنی و استفاده بیشتر از فضای مجازی و اینترنت شده است.»
این روانشناس همچنین از «تغییر در ساعات خواب و بیداری و عادات غذایی» که در دوران همه‌گیری کرونا رخ داده، به عنوان «اختلال در زندگی معمول کودکان» نام برد.
خانم ابوترابی افزود: «از طرفی به خاطر تعطیلی مدارس و به خاطر دورکاری والدین و یا بیکار شدن کسب و کار در شرایط قرنطینه، کودک و نوجوان وقت بیشتری را با خانواده می‌گذرانند. بنابراین عملکرد خانواده در دوران کرونا و شرایط قرنطینه نقش مهمی در سلامت روان کودک و نوجوان دارد. به طوری که آگاهی والدین و تنظیم هیجان‌های منفی در دوران کرونا، سبک فرزندپروری مناسب و اصلاح سبک‌های تعاملی، از تاثیرات منفی قرنطینه خانگی تا حد زیادی می‌کاهد.»
او گفت: «اگرچه بسته شدن ناگهانی مدارس، لغو سفرهای از پیش تعیین شده، ماندن در خانه و کاهش ارتباط با اقوام و دوستان و ابهام درباره‌ی زمان پایان بیماری، ممکن است به یاس و نامیدی در کودکان منجر شود اما کودک می‌تواند در فضای امن خانه و خانواده، کمترین آسیب را تجربه کند اگر همراه با آگاهی والدین و مهارت باشد.»
بازی و آموزش کودکان در دوران کرونا
فاطمه ابوترابی در خصوص تاثیرات همه‌گیری کرونا بر بازی و آموزش کودکان نیز گفت: «بازی‌های گروهی و تیمی و همچنین بازی در فضای آزاد کمتر شده و کودکان بیشتر به بازی‌های انفرادی و یا بازی‌های آنلاین (به خصوص در سن نوجوانی) روی آورده‌اند. تا پیش از شروع کرونا بازی‌های گروهی، قانون و نظم داشتند و از لا به لای آن مهارت‌هایی مانند کار گروهی، نظم، رقابت، تحمل ناکامی و شکست و مانند این‌ها را یاد می‌گرفتند اما امروزه الگوی حرکتی کودکان به فعالیت‌های غیرساختارمانندی مانند پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و ورزش های سبک دیگر تبدیل شده است. همچنین بازی با همسالان کم شده و بیشتر در فضای خانه و با والدین یا خواهر و برادرها انجام می‌شود.»
این روانشناس کودک و نوجوان ادامه داد: «تا قبل از شروع کرونا و تعطیلی مراکز بازی و سرگرمی و مهد کودک‌ها، کودکان وقت کمتری را در خانه می‌گذراندند اما با همه‌گیری کرونا و قرنطینه خانگی، اهمیت ارتباط با کودک و بازی با آنها دغدغه خیلی از والدین شده است.»
به گفته این روانشناس، بازی و تفریح یکی از نیازهای اساسی کودک است که در دوران کرونا نیز می‌تواند کارکردهای بسیار زیادی داشته باشد؛ از جمله «روش طبیعی یادگیری برای آموزش مهارت‌ها و مفاهیم علمی(به‌خصوص در دوران کرونا که آموزش های رسمی کمرنگ تر بود)»، «بیان احساسات و آرزوها و ترس های کودک (ترس از بیماری) به شکل نقاشی و داستان و ایفای نقش» و رشد همه جانبه (بدنی، شناختی، هیجانی، اجتماعی).»
خانم ابوترابی در این خصوص افزود: «آموزش حضوری جای خود را به آموزش غیرحضوری داده و مکان یادگیری از مدرسه به خانه تغییر کرده که این امر دارای مزایا و معایبی بوده است؛ از جمله مزایای آن می‌توان به تداوم یادگیری بدون نیاز حضور فیزیکی، آزادی عمل دانش‌آموزان و نظارت بیشتر والدین، صرفه جویی در وقت و هزینه، ایجاد فرصت خلاقیت، دستاوردهای نوین آموزش و کسب تجربه‌های جدید، کارآمدی و سرعت بالای تدریس اشاره کرد. به طوری که دانش‌آموزان اثربخشی این دوره‌ها را مثبت دانسته و این آموزش را جایگزین مناسبی به جای تعطیلی مدارس می‌دانند.»
او ادامه داد: «از طرف دیگر خستگی و بی‌حوصلگی برخی از والدین و یا در دسترس نبودن وسایل استفاده از اینترنت، آموزش را برای برخی از دانش‌آموزان سخت کرد. حذف فعالیت گروهی و کلاسی و کاریزمای معلم باعث شد بسیاری از دانش‌آموزان در انجام دادن تکالیف درسی کوتاهی کنند و به قانون و مقررات مدرسه و کلاس پایبند نباشند و در طول مدت شیوع این بیماری، استفاده زیاد از تلفن همراه یا تبلت و کامپیوتر و اعتیاد نوجوانان به بازی‌های آنلاین نیز از سوی خیلی از والدین گزارش شده است. از طرفی عدم آشنایی معلمان با تولید محتوا و فعالیت غیرحضوری و عدم جذابیت بصری و فناوری اطلاعات، نتوانست به جذابیت‌های آموزش غیرحضوری بیافزاید و برای دانش‌آموزان نیز انگیزه‌ی لازم برای آموزش و یادگیری در این فضا را فراهم نکرد. بنابراین باید سعی شود پس از بیان نظری آموزش مجازی، راهکارهایی هم برای بهبود برگزاری کلاس‌های مجازی به معلمان داده شود. والدین نیز باید برای کمک به آموزش کودک خود در فضای آنلاین واستفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، سواد رسانه‌ای خود را ارتقا دهند و با برنامه‌ریزی برای فعالیت روزمره کودکان و وضع قانون برای انجام تکالیف درسی به آنها کمک کنند تا بتواند از عهده‌ی مسئولیت خود برآیند.»
این روانشناس کودک و نوجوان همچنین گفت: «در مقاله‌ای تحت عنوان “کووید ۱۹ به عنوان کاتالیزور” از ویروس کرونا به عنوان کاتالیزوری در آموزش یاد می‌شود به این معنا که کرونا مدارس بیشتری را از این به بعد ترغیب می‌کند تا از آموزش آنلاین نه فقط برای جایگزین آموزشی بلکه به عنوان روشی متفاوت برای سازماندهی بخش آموزش استفاده کنند. آموزش و یادگیری در سه حوزه “چه مطالبی، چگونه، کجا” مورد بازنگری و تغییر قرار گرفته و از روش سنتی فاصله گرفته است. در روش سنتی دانش‌آموزان درانتخاب نوع، نحوه و شیوه یادگیری هیچ دخالتی نداشته و صرفا گیرنده هستند و موظفند هر انچه که معلم می‌خواهد را انجام بدهند. همیشه مدارس محل یادگیری هستند و چیزهایی که در خانه و یا جاهای دیگر اتفاق می‌افتد بازی است و یا نمی‌توان آن را جزو یادگیری قلمداد کرد. اما امروزه با همه‌گیری کرونا و آموزش غیرحضوری مشخص شد که یادگیری می‌تواند در هر جایی به غیر از مدرسه هم باشد یا از هر منبع دیگری غیر از معلم و مدرسه، اتفاق بیفتد مثل والدین یا اشخاص و یا سازمان‌های دیگر.»
فاطمه ابوترابی افزود: «محتوای آموزشی نیز می‌تواند بر اساس توانایی هر دانش‌آموز و یا نیاز و علاقه‌ی او باشد نه فقط نیاز آموزشی مربوط به سن دانش آموز. چه بسا دانش‌آموزی در یک زمینه‌ی دیگر به غیر از چهارچوب و محتوای مشخص شده توسط مدرسه و معلم، نیاز به یادگیری و کمک داشته باشد.»
این روانشناس کودک و نوجوان گفت: «انعطاف‌ناپذیری و نادیده‌گرفتن سایر نیازها و مهارت‌های کودکان برای مقابله با تغییرات و چالش‌های روزمره، همچنان در مدارس وجود دارد و با شروع آموزش مجازی، جای خالی آموزش این مهارت‌ها بیش از پیش حس می‌شود. مهارت‌هایی که به دانش‌آموزان این توان را می‌دهد تا به طور موثری با تغییرات و چالش‌های روزمره مقابله کنند از قبیل اینکه هیجان‌های منفی خود مانند خشم، اضطراب و استرس را کنترل کنند؛ حل مساله بیاموزند؛ با شیوه تصمیم‌گیری صحیح آشنا شوند؛ توانایی ایجاد ارتباط موثر و تعامل مثبت با اعضای خانواده را پیدا کنند و با داشتن تفکر انتقادی بتوانند صحت و سقم چیزی را تشخیص دهند مخصوصا وقتی که در فضای آنلاین و شبکه‌های اجتماعی قرار گرفته‌اند این نیاز بیشتر حس می‌شود.»
پیامدهای روانشناختی کرونا در کودکان
فاطمه ابوترابی با اشاره به اینکه پیامدهای روانشناختی کرونا در کودکان باعث مشکلات رفتاری در کودکان شده»، از «مشکلات مربوط به خود تنظیمی، اضطراب و ترس، تجربه بدرفتاری و آزار هیجانی، افسردگی و استرس پس از آسیب و وسواس فکری و عملی» به عنوان نمونه‌هایی از این مشکلات نام برد.
این روانشناس کودک و نوجوان در خصوص مشکلات مربوط به خودتنظیمی توضیح داد که «به علت تغییر ساعت خواب، تماشای طولانی مدت تلویزیون و استفاده مداوم از گوشی‌های هوشمند برای انجام تکالیف درسی، روند عادی زندگی بزرگسالان و کودکان تغییر کرده و می‌تواند مشکلات روانشناختی برای کودکان ایجاد کند.»
او درباره اضطراب و ترس هم گفت: «در اثرشیوع بیماری و قرنطینه شدن کودکان در محیط خانه و اخبار مرتبط با این بیماری از قبیل انتقال سریع بیماری و مرگ، کودکان دچار ترس و اضطراب می‌شوند. ترس از دست دادن والدین و اضطراب مبتلا شدن به بیماری، در کودکان دیده می‌شود و همچنین به خاطر اضطراب و ترس والدین، کودکان هم استرس و اضطراب می‌گیرند و این اضطراب و استرس در کودکان به شکل تحریک‌پذیری، نگرانی، ناشکیبایی، بی‌تحرکی، عصبانی بودن و نداشتن توجه و تمرکز و ترس از تنهایی و تنها ماندن، خود را نشان می‌دهد. بنابراین لازم است که هم والدین اضطراب و استرس خود را با روش‌های سازگارانه مدیریت کنند و هم با روش‌های مختلف از جمله دادن اطلاعات مناسب در خصوص بیماری، حس عدم امنیت و نگرانی و تردید را در کودک برطرف کنند.»
خانم ابوترابی درباره‌ی «تجربه بدرفتاری و آزار هیجانی» نیز گفت: «با تعطیلی مشاغل مختلف برای برخی خانواده‌ها، مشکلات اقتصادی به بار آمد که این امر می‌تواند تعارضات خانوادگی و بدرفتاری با کودکان را افزایش دهد. همینطور والدین با نداشتن سبک فرزندپروری مناسب و تعاملات و ارتباط موثر با کودک، این بدرفتاری را تشدید می‌کنند و بدرفتاری هم به نوبه‌ی خود، روی نگرش و ارتباط خوب با والدین تاثیر می‌گذارد و این چرخه معیوب ادامه می‌یابد. شیوع خشونت در کودکان و افزایش خشونت یکی دیگر از مشکلات مربوط به همه‌گیری کرونا بوده.»
او در خصوص افسردگی و استرس پس از آسیب نیز خاطرنشان کرد: «ماندن در خانه برای بسیاری از کودکان خوشایند نیست. کودکانی که در اثر این بیماری یکی از اعضای خانواده را از دست می‌دهند به علت ناتوانی در سوگواری و غم فروخورده، نشانه‌های استرس پس از آسیب یا استرس حاد را نشان می‌دهند. همینطور کودکانی که شاهد این بیماری در نزدیکان خود هستند نیز ممکن است دچار این استرس شوند.»
فاطمه ابوترابی درباره وسوس فکری-عملی هم گفت: «رفتارهای تکراری مثل شستشوی دست‌ها و چک کردن و یا اعمال ذهنی تکرار شونده مثل واژه‌ها را تکرار کردن که کودک حس می‌کند وادار به انجام آن‌هاست.»
تاثیرات روانی قرنطینه بر کودکان
بر پایه گزارش یورو نیوز، نتیجه‌ی تحقیق دانشگاه جنوآ در ایتالیا نشان می‌دهد که قرنطینه بر روی کودکان تاثیر روانی گذاشته است. به گفته‌ی محققان، بسیاری از کودکان خردسال به دلیل قرنطینه، گریه‌های طولانی مدت را تجربه کرده و حتی رشد آنها هم تحت تاثیر قرنطینه قرار گرفته است.
ساندرا زامپا، معاون وزیر بهداشت ایتالیا در مورد نتیجه این پژوهش گفته که قرنطینه به وضوح بر روی کودکان تاثیر منفی گذاشته است. به گفته او باید به بازگشت احساس «ثبات» و «عادی بودن اوضاع» در کودکان کمک کرد.
کودک‌آزاری در قرنطینه
بنا بر گزارش صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)، صدها میلیون کودک در سراسر جهان در دوران شیوع کرونا در معرض انواع کودک‌آزاری‌ها از جمله بدرفتاری، خشونت جنسی، بهره‌کشی، محرومیت اجتماعی و جدایی از مراقبانشان قرار دارند.
به گزارش یورو نیوز، سازمان‌های حمایت از حقوق کودکان هشدار داده‌اند که بسته شدن مدارس و اجبار به ماندن در چهار دیواری خانه، باعث شده که کودکان و وضعیت جسمی و روحی آنها از نگاه ناظران پنهان بماند و همین مساله احتمال کودک‌آزاری را افزایش می‌دهد تا جایی که ممکن است وخامت اوضاع تا مرز تهدید زندگی کودکان پیش برود. علاوه بر تعطیلی مدارس، محدودیت‌های حرکتی کودکان و اجبار آنها به ماندن در خانه برای مدتی طولانی، در فعالیت‌های روزمرۀ آنها اختلالاتی جدی بوجود آورده است. حضور کودکان در خانه فشار جدیدی را بر مراقبانشان از جمله والدین وارد کرده است؛ یعنی افرادی که احتمالا همزمان مجبورند از داخل خانه به دورکاری خود ادامه دهند و ممکن است تحمل و فرصت کافی برای درک وضعیت کنونی کودکان را نداشته باشند.
یونیسف در یکی از بیانیه‌های سال ۲۰۲۰ خود از دولت‌ها خواست تا در بحبوحه‌ی تشدید پیامدهای منفی اجتماعی و اقتصادی شیوع کرونا، از امنیت کودکان و تامین نیازهای اساسی آنها غفلت نکنند.
بر پایه گزارش یورو نیوز، یونیسف بر افزایش میزان آسیب پذیری زنان و دختران و افزایش خشونت‌های جنسی علیه آنها در وضعیت فعلی تاکید دارد و اینکه موارد بیشتری از سوء استفاده از کودکان حتی ازدواج کودکان گزارش شده است. این صندوق خاطرنشان می‌کند که پیش از این نیز همواره در زمان وقوع یک بیماری همه‌گیر، سوء‌استفاده از کودکان به‌طور قابل توجهی افزایش یافته، از جمله تعطیلی مدارس به دلیل شیوع ویروس ابولا در غرب آفریقا طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ میلادی و در پی آن غفلت از وضعیت کودکان باعث شده بود که شمار کودکان کار، میزان سوء‌استفاده‌های جنسی از آنها افزایش یابد.
کاهش پیامدهای منفی همه‌گیری کرونا
از خانم ابوترابی پرسیدم که برای کاهش پیامدهای منفی همه‌گیری کرونا بر زندگی کودکان چه راهکارهایی وجود دارد؟ این روانشناس کودک و نوجوان گفت: «یونیسف و سازمان بهداشت جهانی و همینطور سایر موسسات مربوط به بهداشت و سلامت روان کودک، راهکارهایی را برای مراقبت از کودکان و نوجوانان اعلام کرده‌اند. درست است که این راهکارها برای شرایط امروز و در دوران قرنطینه پیشنهاد شده اما مطلوب این است که والدین همیشه برای داشتن یک فرزند سالم و شاد، برنامه و راهکار داشته باشند و با ابزار و مهارت فرزندپروری مثبت، بدرفتاری‌ها و مشکلات فرزند خود را به حداقل برسانند.»
او ادامه داد: مهارت فرزندپروری به والدین این زمینه‌ها را فراهم می‌کند: «برقراری یک ارتباط خوب و موثر با فرزند، گفتگو و تعامل اثربخش والدین با کودک، نظارت و حل مشکل در بروز تعارض، کاهش سوءرفتار با کودکان و کاهش استرس و افسردگی والدین»
به گفته‌ی این روانشناس، «برای ایجاد یک رابطه خوب با کودک نیاز است که او را تحسین کنیم، تشویق کنیم، در مواقع مشکلات و سختی کنارشان باشیم و از آنها حمایت کنیم، همچنین برای کودکان وقت ویژه‌ای را اختصاص دهیم و در آن هر آنچه که کودک دوست دارد و والدین با آن مشکلی ندارند با هم انجام بدهند مانند قصه خواندن، بازی، پیاده‌روی، آشپزی، باغبانی، بازی‌های حرکتی و….»
فاطمه ابوترابی در خصوص «گفتگو و تعامل اثربخش والدین با کودک» گفت: «می‌توان به شکل مثبت و اثربخش با کودکمان حرف بزنیم به شرطی که اصول و شیوه صحیح آن را یاد گرفته باشیم. در شرایط کرونا متناسب با سن و شناخت و درک آنها صحبت کنیم و اطلاعات کودک را از برداشتی که درباره‌ی این بیماری داشته است، تصحیح کنیم. اجازه بدهیم در مورد نگرانی‌هایشان حرف بزنند و همدلی کنیم.»
او با اشاره به «نظارت و حل مشکل در بروز تعارض» گفت: «مهارت حل مساله کمک می‌کند هر بحران یا مشکل را به شکل یک مساله قابل حل ببینیم و درصدد یافتن راه حل برای آن برآییم. این مشکل می‌تواند کرونا باشد، بدرفتاری و پرخاشگری کودکمان باشد یا بیمار شدن یکی از اعضای خانواده. نظارت هم از طریق وضع قانون و هم از طریق اجرای روش‌های تربیتی مناسب امکان پذیر است به عنوان مثال مشخص کردن ساعات استفاده از اینترنت و حضور کودکان در فضای مجازی به طور غیرمستقیم و استفاده از نرم‌افزارهایی که این امکان را می‌دهند.»
خانم ابوترابی در خصوص کاهش سوءرفتار با کودکان توضیح داد: «اگر شناخت درست و دقیقی از کودک در هر مرحله از رشد او داشته باشیم و متناسب با سن و نیاز ویژگی‌های شخصیتی‌اش رفتار کنیم، به راحتی می‌توان جلوی خشونت، آزار و سوءرفتار با کودک را گرفت.»
این روانشناس کودک و نوجوان درباره‌ی «کاهش استرس و افسردگی والدین» هم گفت: «وقتی والدین درک کنند که در تربیت فرزند خود موفق نبوده‌اند مسلما دچار یاس و نامیدی می‌شوند. با این حال والدین قطعا می‌توانند با مهارت فرزندپروری مثبت، کارآمدی خود را بهبود بخشند زیرا در فرزندپروری با انواع روش‌های تربیتی کودک آشنا می‌شوند مانند روش‌های افزایش رفتار مطلوب و روش‌های کاهش رفتار نامطلوب.»
فاطمه ابوترابی در انتها گفت: «سازمان بهداشت جهانی(WHO) توصیه کرده که هر کودک به مهارت‌های زندگی اساسی مجهز باشد تا بتواند از عهده مشکلات خود برآید و به طور مناسب با محیط زندگی خود سازگار شود. این مهارت‌های زندگی اساسی برای هر کودک لازم و ضروری است تا رشد سالم و مطلوبی داشته باشد و در دوران کرونا و مواجهه با بحرانها و چالش های زندگی، این موضوع اهمیت زیادی پیدا می‌کند.»