مولود عزیزی
هزاران سال است که مردم ایران زمین در آستانه فصل بهار به انتظار آمدن سال نو می نشینند و انتخاب آمدن نوروز در نخستین روز بهار ویژگی‌منحصر به فردیست که از گذشته های دور تاکنون یادگاری از گذشتگان روشن بین بوده است تا نویدِ طراوت و شادابی و سرسبزی به دلها بدهند.نوروز مهم ترین و باشکوه ترین جشن ملی ایرانیان است که با برگزاری آیین ها و سنت های دیرین در گوشه به گوشه این سرزمین پهناور به فرهنگ و هویت اقوام ایرانی اعتبار می بخشد. اعتباری که به واسطه آمدن بهار به بار نشسته است.با این حال دنیای امروز با سرعت باورنکردنی با پیشرفت تکنولوژی و فن آوری اطلاعات به سمت« جهانی شدن» پیش می رود.«جهانی شدن» بیشترین تاثیر را در حوزه فرهنگ می گذارد.فرهنگ ها و خرده فرهنگ ها متاثر از نظام تکنولوژیک جدید دستخوش دگرگونی های بزرگی می شوند و این واقعیتی ناگزیر است که پدیده جهانی شدن بسیاری از ارکان فرهنگ های ملی و بومی را متزلزل می سازد.
ابوالقاسم فقیری، چهره ماندگارِ فارس شناس،روزنامه نگار،نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامیانه شیرازیها که کتاب «آداب و رسوم نوروزی در فارس » را در کارنامه پژوهشی خود دارد ،گردآوری آداب و رسوم ارزشمند خطه فارس را نتیجه تلاش ۵۰ ساله و همزیستی با فرهنگ مردم فارس می داند و اضافه می کند:امروزه به دلیل دگرگونی های فرهنگیِ حاصل از ِپدیده جهانی شدن بیش از هر زمان دیگری نیازمند شناخت ،شناساندن و تقویت فرهنگ ملی و مذهبی کشورمان هستیم.فرهنگی که در آن زاده شده،رشد کرده و با آن خو گرفته ایم و باید آن را برای آیندگان به یادگار بگذاریم.
این پژوهشگر فارس شناس در ادامه به معرفی آداب و رسوم ویژه جشن چهارشنبه سوری در مناطق مختلف استان فارس می پردازد و اضافه می کند:اهالی فارس مانند تمام مردم ایران ،عید نوروز را با آیین ها و آداب و رسوم و سنت های زیبا و‌منحصر به فردی گرامی می دارند که برخی از این سنت ها تنها در استان فارس اجرا می شوند.
فقیری می گوید:چهارشنبه سوری در شیراز با آتش زدن ۳ یا ۷ کُپه خار و پریدن از روی آتش مرسوم است و با سنت دیرینه رفتن زنان به حوض ماهی و شستشوی تن با جام های برنجی چهل کلید به نیت سفید بختی و رفع قضا و بلا برگزار می شود.
این پژوهشگر فرهنگ عامیانه می گوید:در ایام کودکی روایتی می شنیدیم که در آن دختر شاه پریان به شکل و شمایل یک ماهی بزرگتر با گوشواره ای بزرگ‌در گوش چپ در میان ماهی های حوض سعدی به شنا مشغول است و از دهانه تاریک قنات هم جلوتر نمی آید.
فقیری می‌گوید:مردم شیراز معتقد بودند در روز چهارشنبه سوری هرکسی در کنار حوض ماهی نیتی بکند ماهیِ دختر شاه پریان مراد او را می دهد.
وی در ادامه از سنتهای رفتن به زیارت حضرت شاه چراغ (ع)،فال گوش ایستان زنان شیرازی در پناه کوچه ها و تفال بر اساس گفته ی عابرین ،پختن آش اَبودردا برای درمان بیماری و بخت گشایی ،خوردن آجیل چهارشنبه سوری و تفال به دیوان حافظ ریختن بوخوش (اسفند) در آتش به عنوان آداب و رسوم ویژه شیرازیها در روز چهارشنبه سوری یاد می کند و اضافه می کند:در گذشته دختران دم بخت به محلی به نام «خانه سید ابوتراب» در کوچه شیشه گرها می رفتند و زیر درخت کهنسال خانه حلوایی می پختند و بین فقرا تقسیم می کردند و از «سید ابوتراب» صاحب خانه که ششصد سال پیش می زیسته و صاحب کرامات بوده ،حاجت می طلبیدند.
فقیری می گوید: در ایزدخواست آباده ، شبِ چهار شنبه سوری بعد از اتمام آتش زدن بوته ها و پریدن از روی آتش ، زنی بر بالای پشت بام رفته و کوزه آبی را به سمت آتش پرتاب می کند.ایزدخواستی ها معتقدند این آتش، ناراحتی ها و دردسر یک ساله بوده و با خاموش شدنش شادی و خرمی به سوی آنها باز می گردد.
این نویسنده و فارس شناس از مراسم ویژه فال کُلوک که در بین شیرازیهای محله مسجد بردی (قصرالدشت) مرسوم بوده است به عنوان سنتی دیرینه یاد می کند و در ادامه به شرح جزییات نحوه گرفتن فال کُلوک می پردازد و می گوید: این فال در اول شب چهارشنبه سوری توسط زنان محله با جمع آوری نشانه هایی از زنان مانند انگشتر ،کلید ،مهره و.. و ریختن آن در کُلوک که کوزه های دهن گشادی برای نگهداری روغن و ترشی بوده است ،برگزار می شده و زنِ میزبان کُلوک را با یک دیوان حافظ به مجلس می آورده است.
فقیری می گوید: در این مجلسِ ویژه دختر بچه ای دست در کُلوک می کرده یکی از محتویات را در می آورده، زن صاحب خانه تفالی بر دیوان حافظ می زده و با خواندن و تعبیر بیت اول غزل و باز کردن مشت دختر و نشان دادن محتوی فال کلوک مشخص می شده است که فال برای چه کسیست و سپس نوبت به دیگران می رسیده است.
فقیری می گوید:مردم سروستان باور دارند که در این روز حتما باید صدقه بدهند.به همین خاطر چند دانه جو و یک سکه را در کوزه سرشکسته ای به نام بُک می اندازند و به دست پسر بچه ای می دهند تا در چهار گوشه کوچه طوری به زمین بکوبد که قطعه قطعه شود و معمولا پای کوزه ی خرد شده اسفند دود می کنند ،آش می پزند و بین همسایگان قسمت می کنند.
فقیری می گوید: در این شب در میمند اهالی سکه هایی را زیر سر گذاشته و فردایش به مستمندان می دهند.میمندی ها معتقدند چهارشنبه آخر سال نباید جای دوری رفت.
این فارس شناس ضمن ابراز اینکه دارابی ها آخرین چهارشنبه ماه صفر را چهارشنبه سِه رو می نامند، ادامه می دهد:در این روز مردم داراب آشی به نام «بغره»می پزند که متشکل از دُنگرهِ(حبوباتی مثل عدس،نخود،لوبیا،باقلا )و رشته محلی ست.عروسکی از خمیر درست می کنند در آش می اندازند و رویش آش می ریزند، هم می زنند و صلوات می فرستند و می گویند:«درد و بلا به جون دشمن»«درد سرمان دادیم دم آب روان»
فقیری می گوید: در کازرون بعضی از جوانان شب چهارشنبه سوری چادر سر کرده برای گدایی به در خانه ها می روند و نذوراتی جمع می کنند و مردم هم این جوانان را ناامید نکرده چیزی می دهند و مرسوم است بعضی ها با پاشیدن آب روی آنها این قبیل مردان چادر به سر را دور می کنند.
فقیری از آدابی مثل رُفت و روب (خانه تکانی )،پختن نان شیرین(یوخه)،پختن سمنی(سمنو)،سبز کردن سبزه به عنوان آداب رایج اسقبال از نوروز در بین شیرازیها یاد می کند و می گوید:در قدیم در کنار چیدنی های معمول هفت سین شیرازیها هفت میوه شامل (انار،انگور،پرتقال،نارنگی،
این فارس شناس می گوید:در ایزدخواست شب عید نوروز زنان و‌دختران و نوعروسان با پوسیدن لباس نو به زیارت قدمگاهی به نام «عباسعلی »می روند.شب عید تا صبح در تمام اتاق ها چراغ روشن می کنند و شام شب عیدشان حتما «پلو» است.
فقیری با بیان اینکه ایزدخواستی ها معتقدند شنبه اول سال را باید از آبادی بیرون بروند ادامه می دهد: به اعتقاد مردم ایزدخواست اگر شنبه بیرون نروند تا آخر سال دیگر به آنها خوش نمی گذرد.
نویسنده کتاب «آداب و رسوم مردم فارس در نوروز«با ابراز اینکه در نی ریز افراد مسن و‌کهنسال دو روز مانده به عید به حمام می روند و به ریش و موهای سرشان حنا می بندند،ادامه می دهد:نی ریزی ها برای حنا بستن اهمیت و خاصیت طبی قائلندو در این روز حمام ها پر جمعیت است و اهالی به حمامی ها و کارگران عیدی می دهند .
فقیری می گوید در بعضی از شهرهای فارس و اکثر روستاها روز قبل از عید را علفه یا عرفه می گویند و ادامه می دهد: در نیریز آخرین روز اسفند ماه ،صبح زود یکی از اعضای خانواده به صحرا می رود و از مزرعه گندم بوته ای با ریشه بیرون می آورد ،بالای سردر خانه هایشان نصب می کنند تا خودش خشک شود و بیفتد.
این پژوهشگر فارس شناس با ابراز اینکه در استهبان مردم برای نوروز آجیل محلی تهیه می کنند اضافه می کند: مردم تخمه های هندوانه و کدو را پاک کرده می شویند و زیر آفتاب خشک می کنند.سپس در ماهیتابه با نمک و آب لیمو و زعفران بو می دهند.
فقیری می گوید:در استهبان رسم است روز علفه یا عرفه(یک روز پیش از نوروز)حیوانات و گوسفندان را هم حنا ببندند ، تا آنها را هم در شادی خود شریک کنند.
فقیری می گوید یکی از آداب و رسوم زیبای فارسی ها در ایام نوروز عیدی گرفتن چوپانان،دشتبانان و حمام بانان محلی از بزرگان و ریش سفیدان و کدخدایان است که در خانه کدخدا با گردهمایی اهالی روستا انجام می گیرد.
وی با بیان اینکه در فیروزآباد ،اهالی قبل از عید به فکر تهیه لباس می افتند و بازار خیاط ها بسیار گرم است می گوید :سابقا که لباس محلی رایج بود زنان شلیته و چارقد و دستمال کلاغی(هفت رنگ) سفارش می دادند و مردان به دنبال تهیه تنبان و ملکی و کلاه نمدی بودند ،امروزه استفاده از لباس های محلی کمرنگ تر شده و تنها در روستاها می توان این لباس ها را بر تن مردم دید.
فقیری می گوید در استان فارس رسم بازدید اقوام از خانواده عزادار را «عیدِ اول» می گویند و اگر‌خانواده ای عزیزی را از دست داده باشد ،پیش از عید یا بعد از عید باید سال عیدش را بگیرند و قوم و خویش به خانه متوفی بروند تا سال نو را تبریک گفته و به زن های خانواده به جای لباس سیاه ،لباس رنگی بپوشانند.
این فارس شناس در ادامه به معرفی برخی آداب و رسوم ویژه استان فارسی ها در روز سیزده به در اشاره می کند و می افزاید:در سروستان از عصر روز دوازدهم مردم برای سیزده به در مهیا می شوند و آجیل و شیرینی هایی که از عید مانده را با خود به صحرا می برند و به بازیهای محلی مانند اورک بازی (آبرک) تاب خوردن می پردازند و عصرانه شان کاهو ،سرکه و شامی است.
وی در ادامه می گوید :در سیوند در روز سیزده به در مردم بعد از خوردن ناهار برای دیدن نمایش «شاه بازی» مهیا می شوند .این نمایش همان مراسم «میر نوروز» است که هنوز در کرمانشاه و کردستان برگزار می شود .
این مصاحبه از روزنامه همشهری انتخاب و بازنشر شده.