افشین یزدانی (دکترای باستان‌شناسی) در یادداشتی به دویست و هجدهمین سالگرد جانفشانی مرزدار ایرانی قفقاز، جوادخان زیاداغلوی قاجار و فرزند برومندش حسینقلی و تصرف شهر گنجه به دست سپاه تزاری روسیه پرداخت.
به گزارش خبرنگار ایلنا، افشین یزدانی (دکترای باستان‌شناسی) در یادداشتی به دویست و هجدهمین سالگرد جانفشانی مرزدار ایرانی قفقاز، جوادخان زیاداغلوی قاجار و فرزند برومندش حسینقلی و تصرف شهر گنجه به دست سپاه تزاری روسیه پرداخت.
مشروح این یادداشت را می‌توانید در ادامه بخوانید:
جواد خان زیاد اغلو شخصیتی برجسته در تاریخ ایران است که در دوران پر فراز و نشیب آقا محمدخان قاجار و جانشینی فتحعلی شاه از سال ۱۲۰۰ قمری حکومتی را که نزدیک به ۳۰۰ سال از پدران خود در زیر سیطره حکومت مرکزی ایران به ارث برده بود، در اختیار می‌گیرد و به فرمانروایی گنجه می‌رسد. جوادخان هجدهمین و آخرین فرد خاندان زیاداوغلی قاجار است که بیش از سیصد سال بر گنجه و قرا باغ فرمانروائی کردند و در واقع نماد حاکمیت ایران در قفقاز به شمار می‌رفتند.
مناطقی که امروز به عنوان جمهوری آذربایجان شناخته می‌شود تا پیش از جنگ‌های ایران و روسیه و انعقاد قراردادهای گلستان (۱۸۱۳م.) و ترکمانچای (۱۸۲۸م.) برای بیش از ۲۳۰۰ سال در قلمرو کشور ایران قرار داشت و حکومت‌های موروثی نواحی مختلف آن نظیر لنکران، باکو، قراباغ، شماخی، شیروان، قبه و دربند، گنجه، نخجوان و حتی ملکان خمسه ارمنی‌نشین قراباغ، اتباع دولت ایران بودند.
پس از قتل آقا محمدخان قاجار در قلعه شوشی قره باغ، و قدرت گیری الکساندر اول، سپاهیان روسی به فرماندهی سیسیانوف ضمن حضور در قفقاز، بعضی از خوانین ایرانی منطقه را با زر، زور و تزویر و با انعقاد عهدنامه‌های دو طرفه به سمت خود کشاندند. جوادخان که بی‌باک و دلیر بود، با سربازان زیر فرمان خود به جنگ با روس‌ها پرداخت. سردار روس سیسیانوف که از دست یافتن به شهر نا امید شده بود، با پیشنهادهای مختلف می‌خواست او را به تسلیم وا دارد که موفقیتی به دست نیاورد. حضور سیسیانوف در قفقاز باعث هراس و وحشت اکثر خوانین و در نتیجه امضای قراردادهای متعددی با فرمانده روس شد از آن جمله قرارداد کورک چای بین ابراهیم خلیل خان جوانشیر حاکم قراباغ و سیسیانوف فرمانده روسی، اما جوادخان به عهدنامه‌ای در برابر روس‌ها تن در نداد.
پس از مکاتباتی بین خان و فرمانده روسی، خان از تسلیم شدن به دستورات فرمانده و قبول تابعیت روسیه سرباز زد و کار به جنگ کشید. جنگی خونین و نابرابر در مقابل هجوم روس‌ها که به کشتار مدافعان قلعه و کشته شدن شخص جوادخان در سن ۶۰ سالگی و پسر ارشدش حسسینقلی خاندر راه پاسداری از مرزهای ایران منجر شد.
روی سکه فتحعلیشاه قاجار ضرب شهر گنجه به سال ۱۸۰۳ میلادی، پشت سکه فتحعلیشاه قاجار ضرب شهر گنجه به سال ۱۲۱۷ قمری، یک سال پیش از تصرف شهر به دست سپاه روسیه تزاری
فرمانده روسی در ۲۲ نوامبر۱۸۰۳ برابر با ۳۰ آبان ۱۱۸۲ خورشیدی با نیرویی بزرگ وارد حومه و دروازه‌های شهر گنجه شد و با این اقدام نبرد گنجه آغاز شد. جوادخان به مدافعه برخاست و مهاجمان را به شهر راه نداد. او به دفعات درخواست ژنرال روسی را دایر به تسلیم و تحویل قلعه رد کرد، و در آخر پیغام داد که: «شما باید جسد مرا در پای دیوار قلعه پاره‌پاره بکنید تا بتوانید داخل قلعه شوید».
برگه‌ای از نامه جوادخان به سیسیانوف فرمانده روسی و اعلام تعلق حاکمیت گنجه به پادشاه و ممکلت ایران
جوادخان به امید رسیدن قوا از آذربایجان به وسیله عباس میرزا ولیعهد، تا آخرین توان خود از قلعه شهر گنجه دفاع کرد ولی به علت سرمای شدید دی ماه و دوری راه قوای عزامی نتوانستند به موقع به گنجه برسند. قوای مهاجم در شب سرد و زمستانی دی ماه که مصادف با آخرین شب ماه رمضان بود با شلیک توپ‌های عظیم شهر را مورد حمله قرار دادند و تا سپیده دم روز عید فطر شهر را زیر آتش گرفتند. مردم و مدافعان نیز از بالای برج و باروی شهر نمدها و پارچه‌ها را به نفت آغشته می‌کردند و آتش می‌زدند و بر سر نیروهای مهاجم می‌ریختند. جنگ خونین تمام روز عید فطر ادامه پیدا کرد و حوالی پسین بود که روس‌ها موفق شدند با نردبان‌هایی که بر دیوارهای قلعه نهاده بودند سه برج و بارو را تصرف کنند اما جوادخان و یارانش دشمنان را از برج‌ها بیرون راندند اما در ادامه نبرد جواد خان مجروح شد. حسین قلی آقا، پسر جواد خان به امداد پدر آمد ولی او فرزندش را به دفاع موضع دیگر فرستاد و خود با شمشیر آخته سرتوپ ایستاده تا آخرین قطره خون دلیری و مدافعه کرد و سرانجام جانسپرد و فرزندش نیز کشته شد.
هوشنگ طالع، محقق، در رابطه با رسیدن خبرکشته شدن جواد خان و حسینقلی آقا به خانه می‌نویسد: صدای شیون بلند شد، اما سروناز خانم، همسر جوادخان فریاد زد: “جوادخان کشته شد؛ اما ایران که نمرده‌است، همه جارا سنگر ببندید و آماده باشید تا به جوادخان بپیوندیم. آنگاه گفت شاهنامه را بیاورید تا تفألی بزنیم، امروز روز رزم است وقتی که کتاب را گشود، بابانگرسا گفت که گوش کنید که چه می‌گوید:
همه سر به سر تن به کشتن دهیم از آن به که کشور به دشمن دهیم
با در گذشت جواد خان حاکمیت ایران پس از ۲۳۰۰ سال بر بخش‌های بزرگی از قفقاز و قره باغ نیز به پایان رسید و با تصرف شهر به دست مهاجمان روس، هزاران نفر قتل عام و کشته شدند و مسجد شهر به کلیسا بدل شد و نام شهر را نیز به نام همسر تزار به «الیزابت» تغییر نام دادند.
با این وجود پس از پیروزی سپاه ایران بر قوای روس در آغاز جنگ دوم ایران و روس و در پی باز پس گیری گنجه توسط لشگریان ایران، به فرمان شاهزاده عباس میرزا، فرزند دیگر جوادخان به عنوان حاکم گنجه تعیین شد، ولی او فقط چند ماه حاکم گنجه بود زیرا پس از شکست ایران از روسیه و عقد قرارداد ترکمانچای و تصرف مجدد شهر به وسیله قوای روسیه تزاری، برای همیشه به حاکمیت سیاسی ایران بر منطقه قفقاز پایان داده شد هر چند مسجد شاه عباس و آرامگاه شاعر پارسی گوی نظامی گنجوی تا ابد یادگارهای فرهنگ و هنر ایرانیان در شهر گنجه بشمار می‌روند.
در حدود سال ۲۰۱۰ باستان‌شناسان آلمانی مجموعه‌ای از یک پردیس شاهی هخامنشی شامل دروازه و یک بنای عظیم ستوندار در ۲۰ کیلومتری شمال باختری شهر گنجه کشف کردند که نشان می‌داد منطقه گنجه در حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح به عنوان یکی از مراکز حاکم‌نشین زیر سلطه هخامنشیان بوده است.