شهر خرمی در شهرستان خرمبید استان فارس مملو از دستکندهای ۱۸۰۰ ساله ای است که ازدل سنگ وبا ابزارهای طبیعی پدید آمده اند تا شکوه معماری رابه معرض نمایش بگذارند. سازه هایی که قابلیت ثبت دریونسکو را دارد.
آن زمان که معماران با تیشه‌های سنگی و آهنی دل کوه‌ها را می‌شکافتند تا سرپناهی برای مردم بسازند و آنها را از آسیب‌های طبیعی، انسانی و حیوانی حفاظت کنند، تصور نمی‌کردند روزی می‌رسد که دستکندهایشان به آثار تاریخی منحصر به فردی تبدیل شود که قابلیت ثبت در فهرست جهانی را هم داشته باشد.
دستکندهایی که هر یک نشان از خلاقیت معماران دوره‌ای مختلف تاریخی در فارس دارد. اینجا شهر باستانی خرمی است، منطقه‌ای مملو از دستکندهایی با پیشینه هزارو ۸۰۰ ساله در نزدیکی صفا شهر واقع در شهرستان خرمبید. دستکندها نوع خاصی از معماری است که حداکثر استفاده از ابزار طبیعی در آن دیده می‌شود.
در این نوع معماری در دل کوه داخل سنگ‌ها به عمق ده‌ها متر و در ارتفاعات مختلف حفاری می‌شود و به کاربری‌های متنوع اختصاص پیدا می‌کند، این نوع معماری بیشترین همخوانی را با عناصر طبیعی مانند زلزله و آب و هوا دارد.
عموماً دستکند ها کاربری مسکونی داشتند اما آنچه که دستکندهای خرمی را از دیگر دستکندها متمایز می‌کند کاربری‌های دیگر است. برای نمونه می‌توان به دستکند هایی در این منطقه اشاره کرد که کاربری ذخیره گاهی، تدفینی، دامی و دامپروری همچنین دفاعی داشته‌اند. قدیمی ترین این دستکند ها هم به دوره ساسانیان بر می‌گردد.
تنها کافی است وارد یکی از این دستکند ها شوید تا هنر معماران را ببینید، از ستون‌های تراش خورده، اتاق‌های تودرتو با طاقچه‌ها و پنجره‌های نور گیر گرفته تا سالن‌هایی بزرگ و دو طبقه که حتی عمقشان به ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر هم می‌رسد.
پژوهشگر حوزه دستکند و مدیر انجمن آثار و مفاخر شمال فارس معتقداست: سالانه تعداد زیادی دستکند در این منطقه تاریخی در اثر فعالیت‌های عمرانی کشف می‌شود و در حال حاضر تعداد این دستکند ها به بیش از ۴ هزار سازه رسیده است.
جابر حیدری فرد در گفت وگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه مهم‌ترین چالشی که هم اکنون دستکندهای خرمی با آن مواجه اند حفاظت از آن‌هاست، گفت: متأسفانه در هفته اخیر بخشی از دستکند ها تخریب شد که باید به صورت اضطراری برای آنها چاره‌ای اندیشید.
وی ادامه داد: با اینکه طبق مصوبه و ضوابط میراث فرهنگی این آثار نباید تخریب شوند و آسیب ببینند اما گویا مالک به تخریب بخشی از مجموعه دستکند ها اقدام کرده است هر چند که مسولان مربوطه هم پای کار بودند ک تخریب نشود اما قسمت‌هایی از این مجموعه جدیداً تخریب شد.
حیدری فرد با اشاره به اینکه در تمامی منطقه شهر خرمی این دستکند ها دیده می‌شود، افزود: در قسمت‌هایی از این منطقه و درست بالای یک تپه باستانی بیش از ۶۰ دستکند با کاربری‌های متفاوت شناسایی شده است.
به گفته این فارس شناس و پژوهشگر دستکند های خرمی در دل سنگ‌های سخت که در گویش بومی فارس به‌آن ها (کرشک) می‌گویند ساخته و ایجاد می شده است.
حیدری فرد اضافه کرد: استحکام این دستکندها به حدی است که برای نفوذ در آنها روزها زمان نیاز بوده است.
او با اشاره به اینکه امنیت، مقاوم بودن در برابر سیل و زلزله در این مجموعه دستکند ها دیده می‌شود، گفت: با بررسی‌های انجام شده بر روی سفاینه های یافت شده در این دستکندها قدمت برخی از آنها به هزاره‌های ۳ و ۴ قبل از میلاد می‌رسد همچنین قدمت برخی از این دستکند ها به دوره ساسانیان و اسلامی هم برمی گردد.
وی در ادامه این گفتگو با اشاره به اینکه پایگاه حفاظت مردمی دستکند های خرمی تأسیس شده است، افزود: این منطقه قابلیت جهانی شدن را دارد حتی می‌توان این دستکند ها را به عنوان یک شهر ملی دستکند ثبت کنیم چرا که از نظر تعداد وتنوع در نوع خود بی نظیر است و هنوز در خرمی پیرمردهایی هستند که می‌تواند چنین بناهایی را بسازند.
به گزارش مهر، این دستکند ها می‌تواند برای گردشگران داخلی و خارجی بسیار جذاب و دیدنی باشد و با برنامه ریزی های مدون می‌توان شرایطی ایجاد کرد که یکی از قطب‌های جدید گردشگری در ایام بعد از کرونا به شمار آید.
در این مسیر حفاظت و مراقبت از این سازه‌ها بسیار ضروری است و در مرحله دوم معرفی و ایجاد زیرساخت‌هایی برای گردشگر پذیر شدن منطقه می‌تواند قطب جدیدی را برای حوزه توریسم در استان فارس به ارمغان آورد.