انتشار نتیجه یک تحقیق درباره ۱۰۰ مشکل اساسی ایران در سال ۱۳۹۶ مناسبت گفت‌وگویی شد با محمدامین قانعی راد درباره مشکلات اساسی جامعه ایران در شرایط کنونی.
گروه تحقیقاتی آیندهبان از سال ۱۳۹۳ در آغاز هرسال نتایج پژوهشی را به نام “آینده‌پژوهی ایران” منتشر می‌کند. در نتیجه این پژوهش ۱۰۰ مشکل عمده جامعه ایران در زمینه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و زیست محیطی بر شمرده می‌شوند.
آیندهبان مجموعه‌ای غیر دولتی و غیر انتفاعی است. حامی اصلی این پژوهش، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری است و از طریق این مرکز، آیندهبان امکان دسترسی به اتاق‌های فکر استان‌های سراسر ایران و سایر نهادهای وابسته به دولت را دارد.
در فهرست مشکلات عمده جامعه ایران برای سال ۹۶، ۱۵ معضل مربوط به مسائل اجتماعی، ۱۸ مورد مسائل مربوط به اقتصاد، ۱۷ مورد مشکلات سیاسی، ۱۳ مورد در حوزه محیط زیست، ۱۲ مورد حوزه سلامت و ۱۱ مورد مربوط به حوزه علوم فناوری است.
ناامیدی درباره آینده، بی‌تفاوتی اجتماعی، قطبی شدگی جامعه، تغییر الگوی خانواده، مناقشات حقوق زنان، تحولات دینداری ایرانیان و اخلاق عمومی از جمله مشکلاتی هستند که در حوزه اجتماعی برشمرده شده‌اند.
در زمینه سیاسی نیز مشکلاتی چون ناکارآمدی نظام قضایی، اختلاف نظرهای کلان حاکمیتی، قضاوت افکار عمومی درباره عملکرد حاکمیت و نزاع‌های سیاسی جریان‌های قدرت از جمله مشکلات پیش روی ایران در سال ۹۶ هستند.
روش تحقیق برای این پژوهش، ارسال پرسش‌نامه برای نخبگان و متخصصین هر حوزه و نظرسنجی از آنهاست.
دکتر محمد امین قانعی راد، استاد جامعه‌شناسی انتقاداتی را متوجه این فهرست ۱۰۰تایی می‌داند. به گفته او اولویت‌بندی معضلات در این فهرست کاملا نامشخص و مغشوش است. به عنوان مثال او در گفت‌وگو با دویچه‌وله به این نکته اشاره می‌کند که چالش‌های قومی و نزاع‌های هویتی که به نظر او از جمله مسائل بسیار مهم جامعه و یکی از “مخاطرات جامعه ایران” هستند، در رتبه‌های ۷۵ و ۷۶ قرار دارند اما مسائل صدا و سیما در رتبه ۲۵ یا کارکردهای اجتماعی فضای مجازی در رتبه ۲۰.
مثال دیگر اینکه دراین فهرست، ناکارآمدی مدیریت بازیافت بر مشکل تورم مقدم است و قانعی‌راد می‌پرسد آیا واقعا برای مردم ایران بازیافت زباله مهم‌تر از تورم است؟ یا مثلا معضل اعتیاد اصلا جایی در این فهرست ندارد.
مهمترین مشکل ایران، نداشتن سرمایه اجتماعی است
قانعی‌راد صرف‌نظر از این فهرست مشکل اصلی اجتماعی در ایران را در عرصه سرمایه اجتماعی می‌داند. او می‌گوید: «مهمترین مشکل جامعه ایران مشکلاتی است که در عرصه سرمایه اجتماعی و مناسبات اخلاقی بین شهروندان وجود دارد. بین گروه‌های مختلف اجتماعی اعم از قومیتی، جنسیتی، مشاغل مختلف اجتماعی، نسل‌های متفاوت یا والیدن و فرزندان، معلم و دانش‌آموز، اساتید و دانشجویان گسست‌های ارتباطی ایجاد شده است و این گروه‌ها اعتمادشان به یکدیگر را از دست داده‌اند.»
از نظر سیاسی نیز به عقیده این پژوهشگر، مهمترین مشکل ایران در حال حاضر بی‌اعتمادی نسبت به نهادهای سیاسی است.
با این وجود امین قانعی‌راد معتقد است که جامعه ایران در حال فروپاشی نیست چرا که به عقیده او مردم از دوران مشروطیت یعنی حدود ۱۵۰ سال پیش سابقه مشارکت سیاسی و حضور در جامعه را دارند و همین باعث شده نوعی “تسامح و رواداری” در این جامعه رواج پیدا کند.
این استاد دانشگاه می‌گوید اگر کسی تنها دوقطبی شدن‌هایی را که در رسانه‌ها و در میان سخنگویان رسمی دولتی وجود دارد ببیند احساس می‌کند جامعه از هم پاشیده است اما این‌گونه نیست: «وقتی در خود جامعه نگاه می‌کنید می‌بینید که گروه‌های اجتماعی علیرغم اختلاف نظر و سلیقه و عقیده سیاسی همدیگر را به نوعی تحمل می‌‌کنند. بنابراین خوشبختانه هرچند مشکل سرمایه اجتماعی داریم ولی مشکل در حدی نیست که جامعه ما را دچار فروپاشی کند. در حقیقت روش‌هایی که از طرف مردم برای مقابله با آن پدیدار شده به جای تقابل مستقیم، پیدا کردن یک راه گریز بوده برای اینکه در همین شرایط یک نوع سازگاری عرفی با مسائل جامعه پیدا کنند و زندگی‌شان را ادامه دهند.»
نقش حاکمیت در بروز و حل بحران‌های اجتماعی
این روش خودساخته مردم برای گریز از مشکلات اجتماعی است. اما نقش حاکمیت در اینجا چیست و چه راهکارهایی را برای مقابله با این مشکلات اندیشیده یا باید بیندیشد؟
محمدامین قانعی‌راد درباره نقش حاکمیت در معضلات اجتماعی به دو مشکل اصلی در خود حاکمیت یعنی اختلاف نظرهای کلان و ناکارامدی سیستم قضایی اشاره می‌کند و می‌گوید: «باید به شیوه‌ای عمل شود که این اختلاف نظرها کاهش داده شود و حاکمیت به یک نوع اجماع برسد. از طرف دیگر برای کارآمدسازی نظام قضایی به عنوان نظامی که داوری اجتماعی را بین گروه‌های مختلف انجام می‌دهد تلاش صورت بگیرد تا اعتماد مردم نسبت به نظام قضایی بازیابی شود.»
این جامعه‌شناس در مجموع معتقد است: «باید احساس زندگی در یک جامعه دارای ثبات و برخوردار از موازین قانونی در بین شهروندان ایرانی ایجاد شود. این نگاه به تکوین سرمایه اجتماعی و بهبود اخلاق عمومی و افزایش امیدواری نسبت به آینده کمک می‌کند.»
منبع: دویچه‌وله