اولین بار روزنامه “شرق” بود که بیش از ده سال پیش توجه افکار عمومی را به کشتار وسیع ماهی قرمزها در ایام عید معطوف کرد و کوشید نشان دهد که در ورای ظاهر زیبای این “رفقای کوچولوی عید” صنعتی بیضابطه در حال گسترش است که ارزش این جانداران را در حد یک شی تنزل داده است.
به گزارش بیبیسی، واقعیت این است که ماهی قرمز شیء نیست. بر خلاف تصور رایج، ماهی قرمز حداقل سه ماه حافظه و قابلیت قدرتمندی برای تشخیص رنگ و اندازه و شکل دارد. این ماهیها مهارتهای خوب برای یادگیری دارند. تحقیقات نشان میدهد گونه ماهی قرمز قادر به تشخیص آدمها از یکدیگر هستند و برای همین واکنشهای متفاوتی نسبت به صاحب خود در اکواریوم نشان میدهند تا یک غریبه.
اداره محیط زیست تهران روز پنجشنبه به ماهی فروشان میدان ترهبار تهران هشدار داد که با “رهاسازی غیربهداشتی تلفات ماهی قرمز” برخورد خواهد شد.
منظور از تلفات در اینجا دهها میلیون ماهی از بین رفتهای است که در جریان انتقال و فروش، در جوی و خیابان ریخته میشوند و صحنههای رقتانگیز و ناهمگون با حال و هوای عید خلق میکنند.
صنعتی بیضابطه ولی سودآور
به درستی روشن نیست در مقابل هر ماهی که سالم یا ناسالم به مشتری فروخته میشود، چند ماهی دیگر تلف میشود. در نبود ضوابط انسانی، بهداشتی و زیست محیطی، سودآوری پرورش ماهی میتواند به چنین حجمی از تلفات توجیه اقتصادی بدهد.
بعضی از برآوردها نشان میدهد که تامین ماهی قرمز عید برای نزدیک به ۲۰ میلیون خانوار ایرانی میتواند دستکم چهاربرابر هزینهها برای پرورش دهندگان سود داشته باشد.
نحوه نقل و انتقال ماهیها -داخل سطل و تشت و کیسه پلاستیک- که با دست و کاسه و پرتاب آنها به این سو و اون سو جابهجا میشوند، نشان میدهد نظارتی بر الزامات سالم نگه داشتن این ماهیها وجود ندارد.
اکثر قریب به اتفاق ایرانیان ماهی قرمز خریدهاند و مرگ زودرس این موجود را که طول عمر طبیعی آن به ۵۰ سال میرسد، شاهد بودهاند. با این حال بیشتر مردم راه و روش صحیح نگهداری از ماهی قرمز را نمیدانند و صرف زنده بودن آن را در داخل تنگی کوچک که آبش گهگاه با آب کلر دار لوله کشی تازه میشود، حمل بر داشتن اطلاعات و امکانات کافی میکنند.
اخلاق در برابر سنت
از زمانی که دلسوزان حقوق حیوانات “کمپین حذف ماهی قرمز از سفره هفت سین” را آغاز کردند بیشتر به جنبه اخلاقی موضوع پرداختهاند: اینکه بایسته نیست در جشنی که نماد طبیعت و زندگی و شادابی است از موجوداتی استفاده شود که با این وضعیت به نمادی از مرگ و آلودگی تبدیل شدهاند.
اما موافقان از سنت حرف میزنند و اینکه ماهی قرمز همیشه در سفره هفتسین بوده است. نظریهای که تاریخدانان باید بررسی کنند.
جایگاه ماهی قرمز در تاریخ ایران هر چه باشد، شباهتی به شرایط امروزش ندارد. طبق آمارها سالانه ۱۲۰ میلیون ماهی قرمز بدون هیچ ضابطهای وارد بازار میشوند و بیشتر آنها میمیرند. گر نمیمردند هر سال اندکی از رونق این صنعت کم میشد.
افسانه رهاسازی
خیلیها رهاسازی ماهی را راهی صحیح برای حل مشکل میدانند. درباره اینکه آیا رهاسازی ماهی قرمز در طبیعت – آنگونه که برای خیلیها بعد از سیزده بدر به یک رسم بدل شده- کار درستی است یا نه، یک نکته روشن است.
برای رهاسازی ماهی قرمز طوری که سالم بماند و رشد کند باید حوضچهها و برکههای مخصوص ساخته شود. اما اینها هرگز نمیتواند جوابگوی انبوه ماهی قرمزهایی باشند که مردم هر سال رها میکنند.
برای خیلی از محیط های زیستی جهان ماهی قرمز یک “گونه مهاجم” تلقی میشود. مطالعات نشان میدهد که ماهی قرمز اگر بتواند در طبیعت دوام بیارود به سرعت تکثیر میشود و کم کم میآموزد که از تخم گونههای نادر مثل سمندر تغذیه کند و خیلی سریع با به انقراض کشاندن گونههای دیگر به اکوسیستم طبیعت ضربههای جبران ناپذیر وارد کند.
در ایران نیز کارشناسان هر از گاهی از مردم میخواهند که اجازه ندهند این ماهیها در محیط هایی مثل تالاب انزلی یا دریاچه هامون و نئور رشد کنند زیرا در رقابت برای فضا و غذا، گونههای طبیعی ایران را از بین خواهند برد.
ماهی قرمز و سیاست
کمپین حذف ماهی قرمز در ایران چندان موفق نبوده. یک دلیل آن این است که برای ایرانیان ماهی قرمز در هفت سین یک سنت جا افتاده است که برای تغییر آن سالها فرهنگسازی و آموزش نیاز هست.
دلیل دیگری که این سنت با وجود ملاحظات و اخلاقی و زیست محیطی ادامه یافته آغشته شدن این موضوع به مباحث سیاسی است.
از آنجایی که حکومت اسلامی ایران از اول انقلاب به مظاهر نوروز روی خوش نشان نداده خیلیها امروز احساس میکنند حذف ماهی قرمز به مثابه کمک به حکومت ایران برای کم رنگ کردن یک رسم باستانی است.
بسیاری از آنهایی که خود را فعال محیط زیست مینامند با وجود آنکه قبول دارند زجر دادن ماهی قرمز در شأن نوروز نیست اما احساس میکنند بهتر است بر سر این موضوع به حکومت ایران “کولی” نداد و از این رو بحث اولویتهای زیست محیطی را مطرح میکنند.
در ایران که بر خلاف کشورهایی اروپایی قانون خاصی برای رعایت نکات اخلاقی، انسانی و زیست محیطی در ارتباط با ماهی قرمزها وجود ندارد، انتخاب نهایی با خود افراد است که بیندیشند آیا در این بحث اولویت را به بومی بودن یک سنت میدهند یا به زجر ندادن یک موجود زنده یا به مخالفت سیاسی با حکومت یا به حفظ محیط زیست.
حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران سال گذشته در سخنرانی سال تحویل ۱۳۹۴ در داخل تنگی که روی میز مقابلش قرار داشت به جای ماهی قرمز، نارنج گذاشت تا همراهی خود را با کمپین سالهای اخیر نشان دهد.
این نمونهای از اثر بخشی کارزار حذف ماهی قرمز در بالاترین سطوح بود. بسیاری از هنرمندان و نخبگان نیز با این حرکت همراهی کردهاند هر چند برای آنهایی که زیر بار نمیروند این تصور وجود دارد که دلسوزان ماهی قرمز میخواهند “پز اخلاقی” بدهند.
واقعیت آن است که برای خیلی از مردم و اصحاب رسانهها استفاده از ماهی قرمز در سفره هفت سین بیشتر از هر چیزی یک عادت است تا یک تعصب.