محمدرضا نسب عبداللهی
بیش از یک دهه است که ۷ آبان به طور نمادین در ایران به عنوان روز کوروش شناخته می‌شود و علاقه‌مندان به تاریخِ ایران باستان تا چهار سال پیش می‌توانستند با حضور در کنار آرامگاه این پادشاه هخامنشی یاد او را گرامی بدارند اما از سال ۱۳۹۶ خورشیدی به بعد در هفته‌ی اول آبان‌ماه همه‌ی جاده‌‌هایی که به آرامگاه کوروش می‌رسد، با دخالت برخی نهادها مسدود می‌شود تا دیگر کسی نتواند در این روز کنار آرامگاه کوروش باشد؛ رفتاری که شواهدی از «ستیز با ایران باستان» در آن دیده می‌شود.
به دنبال برقراری این محدودیت‌های سخت‌گیرانه، مشخص شده که حسن روحانی رئیس‌جمهور از نهادهای امنیتی خواسته طرحی در خصوص روز کوروش تهیه کنند و تا زمان تهیه‌ی این طرح، مانع برگزاری مراسمی با عنوان «روز کوروش» شوند. عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور میگوید حسن روحانی دستور داده در خصوص روز کوروش با «محوریت وزارت اطلاعات» طرحی آماده و در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شود.
به گفته‌ی وزیر کشور، نهادهای امنیتی در خصوص روز کوروش «نگرانی‌هایی دارند». وزیر کشور اما توضیح نداده که نهادهای امنیتی چه نگرانی‌هایی دارند.
هفتم آبان در تقویم رسمی ایران به عنوان روز کوروش ثبت نشده اما این روز نزد ایرانیان به طور نمادین به عنوان روز کوروش شناخته می‌شود. ایرانیان هر چند در سه سال اخیر به دلیل تدابیر امنیتی نتوانسته‌اند هفتم آبان کنار آرامگاه کوروش باشند، اما این باعث نشده که در این خصوص سکوت کنند؛ آن‌ها در این روز مطالب و عکس‌هایی برای گرامی‌داشت روز کوروش در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند تا نشان دهند به تاریخ‌شان علاقه دارند و نمی‌خواهند به فراموشی سپرده شود.
«امنیتی کردن روز کوروش»
تصمیم حسن روحانی در «واگذاری تهیه‌ی طرح روز کوروش به نهادهای امنیتی» با انتقاداتی مواجه شده از جمله بهرام پارسایی، نماینده وقت شیراز در مجلس ایران از اینکه روز کوروش که «فرهنگی و اجتماعی» بوده و با «بی تدبیری و سوءمدیریت به سمت امنیتی شدن پیش رفته»، ابراز تاسف کرد. او بارها خواهان ثبت روز کوروش در تقویم ملی ایران شد اما این اتفاق تاکنون عملی نشده.
برقراری تدابیر امنیتی و جلوگیری از حضور مردم در آرامگاه کوروش انتقاداتی را در سطح دولت نیز به دنبال داشته. علی یونسی، دستیار وقت رئیس جمهوری در امور اقلیت‌های دینی و مذهبی در خصوص بزرگداشت کوروش گفته: «این هنر نیست که ما مسائل محلی را ملی یا سیاسی و امنیتی کنیم. نباید گره‌ای را که با دست باز می‌شود، با دندان باز کنیم. اما ما اغلب، برعکس عمل می‌کنیم، یعنی مسائل ساده را پیچیده می‌کنیم. این اتفاقی است که در ماجرای تجمع در اطراف قبر کوروش روی داد.»
این صدا اما در دولت شنیده نشد و حسن روحانی راه پیشین خود را ادامه داد.
داستانِ محدودیت‌های امنیتی از کجا آغاز شد؟
هفتم آبان ۱۳۹۵ بیش از ۲۰۰ هزار نفر در کنار آرامگاه کوروش گردهم آمدند، این گردهمایی‌هایِ سالانه که تقریبا از یک دهه پیشتر آغاز شده بود، هر سال شلوغ‌تر می‌شد تا اینکه در سال ۱۳۹۵ به این رقم رسید. به دنبال شدت یافتن روند صعودی شمار شرکت‌کنندگان مراسم روز کوروش در هفتم آبان، برخی نهادها، «نگران» حضور این شمار از مردم در کنار یک بنای باستانی و «همبستگی فزاینده پیرامون یک هدف باستانی» شدند و بر همین اساس در آبان ۱۳۹۶، آبان ۱۳۹۷، آبان ۱۳۹۸ و آبان ۱۳۹۹ با برقراری تدابیر امنیتی و مقررات منع رفت و آمد، اجازه برگزاری مراسم روز کوروش را ندادند.
به دنبال ایجاد فضای امنیتی علیه روز کوروش، «میرجلال‌الدین کزازی، علی‌اصغر دادبه، ناصر تکمیل‌همایون و حکمت‌الله ملاصالحی»، چهار تن از استادان سرشناس تاریخ، باستانشناسی و ادبیات، سال ۱۳۹۶ در نامه‌ای به رئیس‌جمهور روحانی خواهان توجه او به روز کوروش شدند. در این نامه آمده: «نزدیک به یک دهه است که هفتم آبان‌ماه از سوی دوستداران ایران در سراسر جهان به یاد روز صدور منشور حقوق بشر کوروش بزرگ پس از آزادسازی بابل، که نقطه عطفی در تاریخ جهان به شمار می‌رود، به‌گونه‌ای خودجوش روز کوروش نامیده شده و در آن گروهی از ایرانیان که سال به سال بر شمارشان افزوده می‌شود بر آرامگاه آن شخصیت ارجمند گرد آمده و جلوه‌هایی زیبا از وحدت و همبستگی ایرانیان و اقوام ایرانی را به نمایش می‌گذارند. این روز، در واقع، روز بزرگداشت تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین و یکتاپرستی، آزادمنشی، صلح‌دوستی، خردورزی، مردم‌داری، کشورداری و انسان‌دوستی ایرانیان و میراث مشترکِ ایرانی‌تباران، با هر دین و زبان و از هر قوم است.»
این استادان ابراز امیدواری کرده بودند که با پیگیری حسن روحانی و نهادها «اهمیت حفظ و یاری رساندن به این مناسبت ملی» درک شود و در کنار مردم این مناسبت «از پیرایه‌ها پاک شود» تا «تلاش‌های بدخواهان ایران و گروه‌های جدایی‌افکن که با حمله به شخصیت کوروش و روز کوروش همبستگی ملی و تاریخی و فرهنگی را نشانه گرفته‌اند، ناکام بماند.»
امضاکنندگان نامه گفته بودند می‌توان با «بهره‌برداری خردمندانه از محبوبیت جهانی» کوروش، «گامی نو در نشان دادن تصویری از پیشینه کهن صلح‌دوستی و حقوق بشر ایرانیان بردارند و از آن در راه ساختن پدیده‌هایی فرخنده همچون گسترش صنعت گردشگری بهره ببرند.»
حسن روحانی نه تنها هیچ پاسخی به این نامه نداد بلکه در خصوص امنیتی‌تر شدن فضای محوطه‌ی جهانی پاسارگاد در هفته اول آبان سکوت کرد.
امضاکنندگان نامه چه کسانی هستند؟
حکمت‌الله ملاصالحی: استاد دانشگاه تهران، عضو بنیاد حکمت اسلامی صدرا، عضو هیئت امنای بنیاد ایران شناسی
میرجلال‌الدین کزازی: استاد دانشگاه، شاهنامه‌پژوه و پژوهشگر در زبان و ادب فارسی
ناصر تکمیل‌همایون: جامعه‌شناس، تاریخ‌نگار و استاد پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
علی‌اصغر دادبه: استاد فلسفهٔ اسلامی و ادبیات عرفانی دانشگاه علامه طباطبایی
در این میان، وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که در خصوص برگزاری روز کوروش می‌تواند موثر باشد اما ترجیح داده، خود را کنار بکشد. این وزارت در آستانه ۷ آبان ۱۳۹۷ با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «این سازمان فارغ از صحت و سقم روز ۷ آبان ماه و با اعتقاد بر اینکه هرگونه حاشیه به میراث‌فرهنگی کشور آسیب جدی می‌رساند هیچ‌گونه برنامه‌ای برای این روز ندارد.»
به دنبال این واکنش میراث فرهنگی به روز کوروش، شماری از تشکل‌های میراث فرهنگی در نامه‌ای به میراث فرهنگی از این وزارتخانه خواستند به «وظیفه ذاتی خود در ثبت روز کوروش در تقویم ملی» عمل کند.
در این نامه آمده: «خواهشمندیم که با پیگیری مطالبات چند ساله‌ی مردم، سازمان‌های مردم‌نهاد میراث فرهنگی و کارشناسان درباره به رسمیت شناختن روز هفتم آبان ماه به‌عنوان روز کورش بزرگ در تقویم رسمی کشور، ضمن عمل به وظیفه ذاتی خود، در عمل راه را بر کسانی که در بیرون و درون کشور می‌کوشند تا مناسبتی تاریخی را به حاشیه‌هایی غیرفرهنگی و سیاسی کشانده و در جهت خلاف امنیت ملی در راستای پروژ‌ه بی‌ثبات‌سازی ایران و ایجاد تفرقه میان صنوف دوستداران کشور سوءاستفاده کنند، ببندید و تهدیدها را به فرصتی طلایی برای تحکیم وحدت و همبستگی ملی و توسعه پایدار گردشگری در استان فارس تبدیل کنید. بی‌گمان سازمان‌های مردم نهاد حوزه میراث فرهنگی کشور، به‌ویژه در استان فارس، آمادگی خود را برای ساماندهی گردشگری هفتم آبان در پاسارگاد و هرچه باشکوه‌تر و امن برپا شدن این مناسبت مهم ملی اعلام می‌کنند.»
این درخواست‌های دوستداران میراث فرهنگی نیز در خصوص روز کوروش مانند نامه‌ی استادان تاریخ و باستانشناسی بدون پاسخ گذاشته شد.
کوروش که بود؟
کورورش فرزند کمبوجیه و ماندانا، «بزرگ‌ترین پادشاه هخامنشی» قلمداد می‌شود. او بنیان‌گذار و نخستین شاهِ شاهنشاهیِ هخامنشی بود که به مدت ۳۰ سال، در بین سال‌های ۵۵۹ تا ۵۲۹ پیش از میلاد، بر نواحی گسترده‌ای از آسیا حکومت می‌کرد.
یکی از بناهایی که در محوطه جهانی پاسارگاد قرار دارد به عنوان «آرامگاه کوروش» شناخته می‌شود.
محوطه میراث جهانی پاسارگاد مجموعه‌ای از آثار باستانی برجای‌مانده از دوران هخامنشی است که در ۱۳۵ کیلومتری شمال شیراز در منطقهٔ پاسارگاد استان فارس قرار دارد. این محوطه شامل بناهای تاریخی مانند آرامگاه کوروش، کاخ دروازه، پل، کاخ بار عام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، استحکامات دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری و تنگه بلاغی است.
این محوطه، پنجمین مجموعه ثبت‌شده در فهرست آثار میراث جهانی در ایران است که طی جلسه یونسکو که در تیرماه سال ۱۳۸۳ در چین برگزار شد با صد در صد آرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
پیشینه‌ی روز کوروش
پیشینه روز کوروش به سال ۱۳۸۴ خورشیدی باز می‌گردد. آن زمان بحث‌هایی در خصوص آبگیری سد سیوند در استان فارس مطرح بود اما دوستداران میراث فرهنگی بر این باور بودند که آبگیری این سد می‌تواند در دراز مدت به محوطه تاریخی پاسارگاد و آرامگاه کوروش آسیب بزند. از همین رو و به گفته کوروش زعیم، عضو جبهه ملی ایران به پیشنهاد شماری از باستان‌شناسان روز ۷ آبان در سال ۱۳۸۴ به عنوان روز کوروش نامگذاری شد تا توجه همگان به لزوم حفظ محوطه جهانی پاسارگاد و آرامگاه کوروش جلب شود.
چرا ۷ آبان؟
برخی مقامات ایران بر این باور هستند که ۷ آبان به عنوان روز کوروش «سند تاریخی ندارد و ساخته‌ی سلطنت‌طلبان است» اما شماری از باستان‌شناسان و تاریخ‌پژوهان در پاسخ به این گفته‌ها در نامه‌ای سرگشاده توضیح داده‌اند: «در کتیبه‌‌ی بابلی معروف به “گاه‌نگار نبو- نائید” با قدمت بیش از ۲۵۰۰ سال، که اکنون در موزه‌ی بریتانیا نگهداری می‌شود، شرح گوشه‌هایی از زمان ورود کوروش به امپراطوری بابل و رویدادهای چند ماه از سالِ به تخت نشستنِ او ثبت شده است. به گواهی این کتیبه در روز سوم از ماه اَرخسمنو (طبق سال‌نامه‌ی بابلی برابر با ۲۹ اکتبر / هفتم آبان) سال ۵۳۹ پیش از میلاد، کوروش بزرگ پس از آزادسازی بابل به آن شهر رفت و مردمان با آغوش باز او را پذیرفتند. در این کتیبه آمده: در ماه اَرَخسمنو (= ماه هشتم)، روز سوم (= هفتم آبان‌ماه) کوروش به بابل اندر آمد. شاخه‌های سبز در برابر او گسترده شد. حالت آشتی در شهر برقرار شد. کورش شادباش‌ها به همه شهرها در بابل فرستاد…»
نماد این رخداد «استوانه کوروش» است که به فرمان او ساخته شد و از آن به نام نخستین منشور حقوق بشر یاد می‌شود.
این منشور که یک استوانه‌ی از گل پخته است، در ماه مارس ۱۸۷۹ میلادی در جریان کاوش‌های باستانشناسی در بابِل [در عراق امروزی] کشف شد و در موزه‌ی بریتانیا نگهداری می‌شود.
«ضدیت با باستان‌گرایی»
چگونگیِ برخورد چند ساله‌ی اخیر برخی مقامات ایران با «روز کوروش» و «تاریخ ایران باستان»، از نوعی مقابله‌ی تمام عیار علیه «باستان‌گرایی» خبر می‌دهد.
برخی مقامات و نهادها به ویژه در دو دهه‌ی گذشته تلاش زیادی کرده‌اند که تاریخ ایران باستان را کمرنگ نمایش دهند و همه‌ی توجه مردم را به تاریخ ایران پس از اسلام هدایت کنند. از جمله‌ی این اقدامات «تغییرات در کتاب‌های تاریخ مدارس» است؛ کتاب‌هایی که از دو دهه پیش به بعد، شمار گفتارها و درس‌های مربوط به تاریخ ایران باستان در آن‌ها کمتر شده اما بر حجم درس‌ها و گفتارهای مربوط به تاریخ ایران بعد از اسلام افزوده شده است.
این تغییرات باعث بروز انتقاداتی در بین استادان تاریخ شد از جمله صادق آیینه‌وند، استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی تهران گفت که «تاریخ امری واقع است که اتفاق افتاده و باید با تمام جزئیات نگاشته شود.»
خسرو معتضد، کارشناس مسائل تاریخی نیز در واکنش منفی به حذف سلسله‌های پادشاهی ایران باستان از کتاب‌های تاریخ مدارس گفت: «حذف پادشاهان از کتاب‌های درسی یک نظر ناپخته‌ای است که از سوی افراد ناآگاه و کم‌سواد داده شده، مگر می‌شود طی طرحی نام پادشاهان را از این مملکت حذف کرد؟ برخی آدم‌های بی‌اطلاع برای شیرین زبانی در یک جلسه این نظر ناپخته را می‌دهند. حتی یک ورق از تاریخ ایران هم نباید حذف شود. درس تاریخ مرده‌ترین درس ایران شده و علت آن هم نظریاتی است که اینگونه افراد داده‌اند.»
وزارت آموزش و پرورش در واکنش به این انتقادات نیز اعلام کرد که «قرار نیست زندگی پادشاهان حذف شود بلکه کمرنگ خواهد شد.»
اکنون می‌توان یک بار دیگر سخن وزیر کشور را مرور کرد. وزیر کشور میگوید نهادهای امنیتی در خصوص روز کوروش «نگرانی‌هایی دارند». این نگرانی‌ها می‌تواند «نگرانی از افزایش توجه مردم به تاریخ ایران باستان» باشد و برای همین است که تلاش می‌شود در روز کوروش، هیچ ایرانی علاقه‌مند به تاریخ ایران باستان نتواند خود را به آرامگاه این پادشاه هخامنشی برساند.