شاهین سپنتا
فعال میراث فرهنگی
جشن چهارشنبه‌سوری پیشینه‌ای کهن و چند هزارساله دارد. بن‌مایه‌های چهارشنبه‌سوری به آخرین گاهان‌بارِ سال، یا «گاهنبار پنجه» بازمی‌گردد که در ۵ روز پایانی سال برگزار می‌شده است.
پیشینیان در روزهای گاهان‌بار پنجه، مقداری هیزم بر فراز بام خانه که بلندترین جای خانه بوده است، گرد می‌آوردند و در سپیده‌دمان روی بام خانه آتش روشن می‌کردند و طی آیینی، فَروَهَر نیاکان درگذشته را به پیشواز می رفتند، زیرا به باورشان در چنین روزهایی فروهر آنان برای همراهی در جشن بازمی‌گشته‌اند.
نیاکان ما این جشن را پس از اسلام در برخی نواحی با نام جشن «شب سوری» در شب یکی از روزهای پایانی سال برگذار می‌کردند. به تدریج این جشن در شبِ آخرین چهارشنبه سال تثبیت شد و «چهارشنبه‌سوری» به‌معنی «چهارشنبه سرخ و آتشین» نام گرفت.
امروزه، روشن‌کردنِ آتش بر پشت‌بام خانه‌ها یا تپه‌های مشرف بر شهر یا روستا اگرچه در برخی از مناطق هنوز پابرجاست اما در بسیاری از شهرهای بزرگ کشور فراموش شده است.
در شب چهارشنبه‌سوری، سه کُپه آتش به نشانه اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک و یا هفت کُپه آتش به نشانه اورمزد و امشاسپندان هومن، اردیبهشت، شهریور، سپندارمند، خرداد، امرداد روشن می‌شود و آیین کهن گذر از آتش به صورت ٣ یا ٧ بار گذر از روی این کپه‌ها با گفتن زبان‌زد معروف:
«سرخی تو از من/ زردی من از تو…»
که در حقیقت خواهش پاکی درونی و بیرونی از آتش فروزان و نور ایزدی است و ریشه آن به سنت کهن گذر از آتش باز می‌گردد، انجام می‌شود و در حقیقت سرخی آتش را نشانه تندرستی و گرمایش را زندگی بخش می‌دانند.
برخی از سنت‌های چارشنبه‌سوری مانند فال‌گوش، کجاوه‌اندازی، فال‌کوزه، آجیل شیرین مشکل‌گشا، کوزه‌شکنی، گره‌گشودن و قفل‌گشایی، شال‌اندازی، پختن آش‌رشته یا رشته‌پلو با این که ریشه در باورهای کهن دارند اما شکل امروزین به خود گرفته‌اند و اگرچه هنوز در برخی نقاط به صورت پراکنده برگزار می‌شوند؛ با این همه در بسیاری از نقاط کشور خصوصا در شهرهای بزرگ مورد بی‌مهری قرار گرفته و رنگ باخته‌اند.
متأسفانه به‌تدریج این آیین‌های شاد جای خود را به جنگ و گریز خیابانی و ترقه‌زدن توسط برخی جوانان داده اما واقعیت این است که استفاده از ترقه‌های پر سرو صدا با اصالت جشن چهارشنبه‌سوری در تضاد است.
بیایید همه با هم به پویش ملی «تحریم مواد آتش‌زای خطرناک» پپیوندیم تا چهارشنبه‌سوری را کاملا «ایرانی» برگزار کنیم، یعنی در صلح و آرامش و شادی چهارشنبه‌سوری بی خطر و باشکوهی داشته باشیم.
برافروختن آتش، حلقه زدن دور آتش با دست در دست یکدیگر، نیایش پروردگار، یادی از نیاکان و درگذشتگان، آرزوی سالی شاد و پربار و یا گذر از آتش و خواندن سروده ها و ترانه‌های شاد بهترین راه برای زنده نگه داشتن این آیین زیباست.
قاشق‌زنی یکی از سنت‌های زیبا و خیرخواهانه شب چهارشنبه‌سوری است. در این سنت، دختران یا پسران جوان در گروه های ٣ یا ۴ نفره، شاد و خندان، چادری بر سر انداخته و چهره خود را می‌پوشانند و به صورت ناشناس به در خانه همسایگان رفته و با قاشق بر کاسه یا قابلمه فلزی یا بر در خانه می‌کوبند تا همسایه از خانه بیرون آید و بدون هیچ گفتگویی، مقداری خوراکی یا پول در کاسه خالی آنها بریزد. خوراکی‌ها یا پولی که قاشق‌زن از همسایگان جمع‌آوری می‌کند معمولا در اختیار نیازمندان قرار می‌گیرد تا در آستانه نوروز شادی‌ها را با یکدیگر تقسیم کرده باشند.
*نظرات و آرای مطرح‌شده در مقالات و تحلیل‌ها، بیانگر دیدگاه‌های نویسندگان است.